Rząd przez 70 lat blokował Łódź. Akademicka historia Łodzi

"Łódź jest bodaj jedynym 700-tysięcznym miastem na świecie, które nie posiada uniwersytetu" - takie słowa w sierpniu 1938 r. usłyszała łódzka delegacja w Warszawie. Dziś już nie wiadomo, czy wypowiedział je Eugeniusz Piestrzyński, wiceminister opieki społecznej, czy generał Leon Berbecki, dyrektor departamentu. Ogólny wniosek ze spotkania był jednak jasny: w najbliższych latach rząd planuje powołanie trzech nowych uczelni medycznych i jedna z nich powinna powstać w Łodzi. W szczegółach było już gorzej, bo z budżetu centralnego obiecano 2 mln zł, a koszt budowy i dwuletni rozruch miał pochłonąć 6 mln zł. Wyższa dotacja miała być uzależniona od "ofiarności społeczeństwa łódzkiego".

Trudno sobie wyobrazić, by bez kredytów lub radykalnych cięć budżetu Łódź mogła wreszcie otworzyć państwową uczelnię. Urzędnicy ministerialni musieli wiedzieć, że roczny budżet Łodzi to 30 mln zł, a planowane nadwyżki sięgają zaledwie 500 tys. zł. Zanim projekt nabrał realnych kształtów, został zablokowany przez ministra skarbu, a niedługo później wybuchła druga wojna światowa.

Pierwsze pomysły powołania w Łodzi wyższej uczelni technicznej pojawiły się w połowie lat 60. XIX w. Po powstaniu styczniowym władze carskie chciały rozbić Instytut Politechniczny i Rolniczo-Leśny w Puławach na dwie odrębne placówki. Część politechniczna miała być w Łodzi. Władze miejskie poparły projekt: uczelnia miała stanąć w kwartale dzisiejszych ulic Sienkiewicza, Tuwima, Kilińskiego i Nawrot, zakupiono podstawy księgozbioru i wyposażenie laboratorium, a także wyznaczono początek działalności na 1 września 1865 r. Jednak carskie władze ociągały się z wydaniem ostatecznej zgody. Zadbali o to rosyjscy przemysłowcy z Moskwy i Petersburga, dla których Łódź była głównym konkurentem, oraz miejscowi Niemcy, korzystający z możliwości wysyłania synów na zagraniczne studia i monopolizowania w ten sposób dobrze płatnych stanowisk dla inżynierów. Koniec końców także carscy urzędnicy doszli do wniosku, że skora do rozpolitykowania studenteria połączona z masami robotniczymi to najlepszy przepis na strajki i spiski. W lutym 1867 r. ministerstwo oświaty ostatecznie przekreśliło uczelniane plany.

W kolejnych dziesięcioleciach jeszcze co najmniej dwukrotnie łodzianie starali się o uczelnię. W latach 70. pomysł został odrzucony przez rząd w Petersburgu, a w latach 90. mimo sprzyjającej atmosfery politycznej okazało się, że społeczeństwo warszawskie skuteczniej zabiegało w tej sprawie i tam ufundowano Instytut Politechniczny im. Cara Mikołaja II.

Gdy w czasie pierwszej wojny światowej Rosjanie zostali wyparci z miasta, łodzianie podsunęli pomysł utworzenia uczelni nowym niemieckim władzom okupacyjnym. Te jednak nie chciały nawet o tym słyszeć - bardziej były zainteresowane wywożeniem z Łodzi maszyn i surowców.

Ale gdy obaj okupanci zostali przepędzeni i Polska odzyskała niepodległość, wydawało się, że Łódź, drugie pod względem wielkości miasto w kraju, otrzyma w końcu albo uniwersytet, albo politechnikę. Tak się jednak nie stało.

Ludwik Waszkiewicz, łódzki poseł, już w marcu 1921 r. wystąpił z wnioskiem o utworzenie politechniki. Zapewniał, że rada miasta i organizacje gospodarcze pomogą w powstaniu uczelni. Sejm poparł projekt, lecz minister skarbu uznał, że Polski nie stać na trzecią politechnikę.

Uczelnia to wykształcone kadry i prestiż, dlatego łodzianie nie dawali za wygraną. W następnym roku Oskar Kon, właściciel Widzewskiej Manufaktury, zapowiedział, że wyłoży 50 mln marek polskich na otwarcie politechniki. Rząd nie podjął tematu.

W kolejnym roku Kuratorium Okręgu Szkolnego Łódzkiego wystąpiło z inicjatywą utworzenia uniwersytetu. Równolegle trwała w prasie gorąca dyskusja, jakiego typu uczelni potrzebuje Łódź oraz jak sfinansować jej powstanie.

List do "Expressu Wieczornego Ilustrowanego" wysłał w tej sprawie Stanisław Aleksander Heyman, sekretarz Koła Łodzian Uniwersytetu Jagiellońskiego: "Łódź, zdaniem moim, nie jest miastem odpowiednim na założenie uniwersytetu. Jest zbyt przesiąknięte handlem, przemysłem, giełdziarstwem, by móc stworzyć warunki potrzebne dla prawdziwej pracy naukowej. Przyglądając się życiu i olbrzymiej, przytłaczającej większości łodzian, nie można pod tym względem mieć złudzeń. Nikt przejęty łódzką atmosferą nie może prawdziwą, czystą nauką się zająć. (...) Łódź nie ma warunków dla uniwersytetu. Cambridge, Dijon, Heidelberg, Kraków - oto typy miast uniwersyteckich".

Powołał się również na rozmowę z prof. Ignacym Chrzanowskim, członkiem komisji weryfikacyjnej dla profesorów, który stwierdził, że w Polsce są już dwa "liche uniwersytety" i nie potrzeba więcej. Uczony miał powiedzieć, że "jeśli Łódź chce dać pieniądze", to niech lepiej ufunduje stypendia i wybuduje specjalne akademiki dla łodzian przy istniejących uczelniach.

Heyman poparł utworzenie politechniki: "Wyzbądźmy się chorobliwych ambicyj i nie porywajmy się na zmienianie charakteru miasta, bo to zgoła niemożliwe. Postawmy lepiej na podstawy egzystencji Łodzi - przemysł i handel na europejskim poziomie - i zapewnijmy młodzieży, którą łódzka politechnikę skończy, pracę. Zarzućmy natomiast myśl o uniwersytecie, który zaledwie byłby w stanie produkować doktorów czy magistrów, rzesze proletariatu inteligenckiego chodzącego bez butów".

Innego zdania była pani L. Wajlówna, która zwróciła uwagę na to, że kobiety dopiero od niedawna uzyskały prawo wyborcze i muszą się kształcić, aby dorównać mężczyznom w polityce. Powstanie uniwersytetu miało w tym pomóc, a wiele maturzystek nie mogło opuścić Łodzi: "Istnieje jeszcze bardzo znaczny procent rodziców, którzy pomimo wszystko nie pozwalają swym córkom wyjeżdżać na studia, na co by chętnie zezwolili w rodzinnym mieście".

Sporu nie budziła forma sfinansowania uczelni: łodzianie mieli się na nią złożyć z własnej kieszeni, a nazwiska darczyńców zostałyby wyryte na fasadzie. Brano pod uwagę nawet dodatkowe opodatkowanie.

Mimo że delegacja z łódzkiego kuratorium napotkała w Warszawie "pełne zrozumienie" dla łódzkich potrzeb, a od wniosku posła Waszkiewicza premierzy zmienili się kilka razy, sprawa znów rozbiła się o pieniądze. Rząd nie zamierzał się dokładać. Odmowa musiała budzić rozgoryczenie, bo po 1918 r. funduszy nie brakowało na rozbudowę Wyższej Szkoły Handlowej w Warszawie, reaktywowanie Uniwersytetu Wileńskiego, dotacje dla Uniwersytetu Lubelskiego czy założenie Akademii Górniczej w Krakowie i Uniwersytetu Poznańskiego.

Stefan Kopciński, kierujący wydziałem oświaty i kultury, nie miał wątpliwości: "Uniwersytet w Łodzi to koncepcja, która nie może liczyć na powodzenie u władz centralnych". Dlatego w maju 1928 r. państwowa komisja budżetowa miała rozważyć powołanie w Łodzi politechniki, w której kształciliby się inżynierowie, mechanicy i chemicy niezbędni w zakładach. Jednak i ten wniosek został odrzucony.

Dziennikarz "Echa Wieczornego" skomentował decyzję rządu: "A przecież rozchodziło się tylko o formalność i wyasygnowanie pewnego minimalnego funduszu: przecież społeczeństwo łódzkie we własnym oraz dzieci swych dobrze rozumianym interesie samo postarałoby się już o to, by gmach politechniki stanął i został wyposażony, oczywiście stopniowo, w niezbędne urządzania naukowe. (...) Czas najwyższy wytłumaczyć panom z Warszawy, że Łódź to nie Kiernozia. Nie ulega bowiem kwestii, że taki, a nie inny stosunek do Łodzi nie wynika ze złej woli, lecz z ignorancji: po co potrzebne są jakiemuś tam prowincjonalnemu miasteczku politechnika czy uniwersytet?".

Łódź musiała wziąć sprawy w swoje ręce. Sposobem na ominięcie rządu było stworzenie uczelni niepaństwowej. W marcu 1928 r. warszawski korespondent "Głosu Polskiego" zatelefonował do łódzkiej redakcji: "Rada naukowa Wszechnicy Polskiej w porozumieniu z czynnikami samorządowymi w Łodzi zamierza otworzyć łódzki oddział Wszechnicy".

Wolna Wszechnica Polska była uczelnią niepubliczną od 1919 r. działającą w Warszawie.

- Można powiedzieć, że jeśli po jednej stronie mieścił się konserwatywny Katolicki Uniwersytet Lubelski, to Wolna Wszechnica Polska sytuowała się po drugiej stronie - mówi Agata Zysiak, socjolożka, autorka rozprawy doktorskiej o projekcie uniwersytetu socjalistycznego. - Wolna Wszechnica Polska miała opinię postępowej, a w konserwatywnych kręgach nawet radykalnej uczelni. Tu gromadziły się osoby niemogące znaleźć dla siebie miejsca w państwowych strukturach uniwersyteckich. Było to liberalne i często lewicowe środowisko protestujące przeciw gettu ławkowemu, coraz bardziej marginalizowane pod koniec lat 30.

Początkowo w łódzkiej filii powstały trzy wydziały: Humanistyczny, Społeczno-Polityczny i Pedagogiczny. Później dołączono Matematyczno-Przyrodniczy. Choć zapisywać mogły się nawet osoby bez matury, musiały zdać egzamin wstępny. Czesne nie było wygórowane - 130 zł za semestr (gazeta kosztowała 20 gr), a osoby ubogie mogły ubiegać się o ulgi. Było to możliwe dzięki dotacjom: miejskiej, ministerialnej oraz pochodzącej od Izby Przemysłowo-Handlowej w Łodzi.

Dyplom ukończenia wszechnicy był równoznaczny z dyplomami uniwersytetów państwowych i uprawniał do zajmowania stanowisk w służbie państwowej i samorządowej oraz nauczania w szkołach średnich.

Wszechnica nie miała osobnej siedziby. Uczelnia mieściła się w budynku szkoły powszechnej przy ul. Sterlinga 24. Budowę własnego gmachu przy ul. POW 3/5 ukończono dopiero po drugiej wojnie światowej - dziś mieści się tam Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny.

Na otwarcie wszechnicy w październiku 1928 r. przyjechał Sławomir Czerwiński, wiceminister oświaty. Wobec wieloletniego blokowania przez rząd powstania uczelni jego pochlebne słowa o Łodzi brzmią zaskakująco: "Radość z otwarcia filii Wolnej Wszechnicy w Łodzi jest tym większa, iż Łódź jest miastem, które przez zaborców traktowane było jak kolonia, a które najżywiej reagowało na ucisk zaborców. Tu ulice miasta spłynęły krwią bojowników o wolność. Tu Wódz Narodu [Józef Piłsudski - dop. red.] część swego ofiarnego dla kraju życia spędził. Tu wykwitły szlachetne ambicje podniesienia kultury mas, czym zdystansowano inne miasta Polski, dumne ze swej tradycji kulturalnej".

Z kolei prof. Teodor Vieweger, rektor wszechnicy i biolog, nie próbował ukrywać, że powstanie uczelni wiąże się z walką o wizerunek: "Poczuwam się do obowiązku sprostować fałszywą opinię o Łodzi jako mieście, którego rzekomo całe zainteresowanie obraca się w sferze zagadnień materialnych".

W Łodzi nie wszystkim podobało się dotowanie uczelni, która szybko wyrobiła sobie opinię "bolszewickiej". Dziwił się takim plotkom nawet ks. prof. Antoni Roszkowski: "Nie wiem, skąd powstały wersje, że jest to uczelnia "masońska". Jestem księdzem i oświadczam, że nigdzie nie miałem takiej swobody w nauczaniu jak właśnie na tej uczelni". Nieprawdą było również, że uczelnia kształciła przede wszystkim Żydów. W 1938 r. na 500 słuchaczy ponad 80. proc. było chrześcijanami. Mimo znacznego odsetka studentów żydowskich łódzką uczelnię ominęły antysemickie ekscesy będące codziennością w ośrodkach akademickich o dłuższej tradycji.Wielu osobom uczelnia wydawała się za mało elitarna. Na polskich uniwersytetach większość studentów pochodziła z "dobrych domów". W Łodzi aż 49 proc. stanowiły dzieci pracowników fizycznych i rolników.

Oprócz zarzutów o skupianie "masonerii" prasa łódzka wypominała wszechnicy brak rasowych akademików wśród wykładowców oraz ich luźny związek z Łodzią. "Echo Łódzkie" narzekało, że "naprawdę szkoda jest wysiłku zarówno samorządu, jak i społeczeństwa Łodzi na poparcie, że się tak wyrazimy, na wpół amatorskiej imprezy. Jesteśmy w pełnym prawie tak się wyrazić, skoro zważymy, że wykładowcy w takiej uczelni są właściwie profesorami z... amatorstwa. Wykłady swe traktują jako zajęcie poboczne, podczas gdy uczelnia wyższa musi posiadać profesorów stałych całkowicie i wyłącznie poświęconych wykładaniu swoich przedmiotów".

Była to prawda. Większość wykładowców dojeżdżała z Warszawy i Poznania. Po zajęciach spieszyli się na pociąg i nie nawiązywali głębszych relacji ze studentami.

Głównym zadaniem wszechnicy była jednak walka ze stereotypem Łodzi, która nie zasługuje na uczelnię humanistyczną. Wierzyli w to nawet sami łodzianie.

Prof. Przecław Smolik, przewodniczący wydziału kultury i oświaty, powiedział, że "uniwersytetu nie tworzy się z dnia na dzień. A poza tym pierwsze już w tym kierunku kroki są poczynione przez stworzenie w Łodzi filii Wolnej Wszechnicy, która spełniać tu funkcję placówki polskiego ducha, polskiej myśli i nauki. Przyznać musimy, iż Łódź niestety nie posiada charakteru placówki polskiej nauki. Dziesięć lat niepodległości zbyt słabo odbiło się na charakterze kultury Łodzi".

Mieczysław Hertz, fabrykant: "Uważam, iż założenie uniwersytetu w Łodzi powinno odbywać się stopniowo, a więc na początek należałoby otworzyć wydział ekonomiczny jako zbliżony do charakteru miasta i odpowiadający potrzebom naszego środowiska. Nie możemy porównać przyszłego uniwersytetu łódzkiego z uniwersytetami innymi, które mają swoje tradycje i rozwijają się siłą popędową, tkwiącą w przeszłości. Zatem najodpowiedniejszym byłoby uzgodnić charakter przyszłego uniwersytetu z charakterem naszego miasta oraz jego potrzebami".

Dr Marceli Barciński, przemysłowiec i działacz społeczny, uważał, że nie należy w Łodzi tworzyć ani uniwersytetu, ani politechniki: "Dla kogo ta uczelnia miałaby istnieć? Dla jakich względów miałby ktokolwiek w Polsce wysłać syna do Łodzi? Czy Łódź ma jakiekolwiek warunki do życia uniwersyteckiego? Czy ma biblioteki, czytelnie, pracownie naukowe? Łódź pod tym względem nie może nikogo pociągnąć. (...) Nikt przecież, nawet już z Pabianic, nie wysłałby syna do Łodzi na uniwersytet! A dla łodzian? Na całym świecie istnieje tendencja wysyłania młodzieży na studia do obcych miast. Przebywanie młodzieży w obcym środowisku ma doniosłe znaczenie wychowawcze, uczy samodzielności itp. I tym łodzianom ma się zamknąć jedyną sposobność rozejrzenia się po świecie? Podkreślić jeszcze muszę, że w całym świecie w środowiskach tak par excellence przemysłowych jak Łódź nikt uniwersytetów nie zakłada".

W 1930 r. związki przemysłowe postanowiły wystosować specjalny memoriał do rządu, wskazując na konieczność powołania uczelni kształcącej inżynierów tkackich i farbiarskich. Rok później pojawiła się wiadomość, że rząd rozważa powołanie wyższej uczelni tkackiej będącej oddziałem którejś z politechnik. W 1937 r. pojawiły się nadzieje, że w Łodzi powstanie trzyletnie wyższe studium handlowe. O jego utworzenie apelowali łódzcy przemysłowcy oraz Izba Przemysłowa-Handlowa, która deklarowała wsparcie finansowe. Żadna z inicjatyw nie skończyła się realizacją. Wyższa Szkoła Nauk Społecznych i Ekonomicznych istniała zaledwie trzy lata - od 1925 do 1928 r. Była to filia warszawskiej Szkoły Nauk Politycznych.

Zysiak uważa, że brak uczelni w Łodzi miał wiele przyczyn: - Robotniczy charakter miasta i bardzo słaba lokalna inteligencja, brak infrastruktury, brak jakichkolwiek tradycji życia naukowego, na której można było oprzeć projekt wyższej uczelni w niepodległej Polsce, napięcia między lokalnymi a centralnymi władzami. Po części te czynniki nakładają się na siebie, jednak kluczowy wydaje się opór władz. Kto zaryzykuje budowę szkoły wyższej w ponadpółmilionowym fabrycznym mieście, gdzie przez większość dwudziestolecia pełno było głodujących i strajkujących robotników? Budowa jakiegokolwiek ośrodka gromadzącego studentów, akademików czy ogólniej inteligencję w "czerwonej Łodzi" mogła się okazać mieszanką wybuchową. Kiedy po 1945 r. otwierano kolejne wyższe uczelnie i pisano o dziejowej sprawiedliwości dla robotniczego miasta, nie była to tylko propaganda.

W maju 1945 r., cztery miesiące po zakończeniu okupacji hitlerowskiej, Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej wydał dekret o stworzeniu Uniwersytetu Łódzkiego i Politechniki Łódzkiej, a cztery lata później w Łodzi utworzono Akademię Medyczną (Wydział Lekarski działał na UŁ od jesieni 1945). Pierwszym rektorem UŁ został prof. Vieweger, który jednak zginął w wypadku samochodowym przed rozpoczęciem urzędowania.