Święto Pracy w powszechnej świadomości zostało sprowadzone do kształtu, jaki nadały mu władze Polski Ludowej: szturmówki, transparenty, presja obecności i programowy entuzjazm podczas przemówień partyjnych bonzów. Niemal zupełnie inaczej pochody pierwszomajowe wyglądały w latach 1919-1939. W porównaniu ze stolicą w Łodzi panował ''imponujący spokój i porządek'', ale i tutaj zdarzały się bójki, strzały i masowe aresztowania (nawet 500 osób).
Pochodów było zwykle kilka, a największy liczący nieraz 30 tys. osób składał się z kilku partii i ugrupowań. Obok Polskiej Partii Socjalistycznej maszerowały partie żydowskie Bund i Poalej Syjon, a nawet niemieckie jak np. Niemiecka Partia Robotników. Ostatnim akordem obchodów była uroczysta akademia w sali Filharmonii Łódzkiej.
Do głównego pochodu zwykle chciały dołączyć grupy komunistów wykrzykujące zakazane hasła. Na to tylko czekała policja, która do aresztu zabierała nawet nastolatków. Zdarzało się, że samosądu dokonywali przechodnie. Ówcześni publicyści zwracali uwagę, że podczas ulicznego wymierzania sprawiedliwości ranni zostawali nie komuniści, ale członkowie legalnie działających żydowskich partii. Prawicowi dziennikarze grzmieli zresztą, że Święto Pracy to żydowskie święto, a Polacy powinni brać raczej przykład z ''genialnego Mussoliniego''.
Żeby tego było mało, w bramach przy ul. Piotrkowskiej zaczajały się endeckie bandy, które krzyczały: ''Niech żyje hitleryzm! Precz z socjalizmem!''. Gdy to nie pomagało w zatrzymaniu robotników, z podwórek w stronę pochodu leciały kamienie. Witamy w II RP.
Wodny Rynek - tutaj zaczynały się najliczniejsze pierwszomajowe pochody
Do Święta Pracy negatywnie nastawione były środowiska prawicowe, widząc w nim przejaw żydowskiej kultury.
W 1927 r. inż. K. Folkierski na łamach endeckiego ''Rozwoju'' pisał, że ''czerwona międzynarodówka'' obchodząca Święto Pracy to ''płaz w skorupie, sam sobie sterem, żeglarzem, okrętem, bez tradycji, bez ducha, goniący za utopią, ziejący walką klasową i żerujący na najniższych instynktach ludzkich''. Publicysta jako wzór dla Polski podawał faszystowskie Włochy, w których ''Mussolini genialnym swym rylcem'' położył do grobu walkę klas, ustanawiając Wielką Kartę Pracy. Jej zasady miały nie odbiegać od treści głoszonych przez papieża Leona XIII.
''Włoskie państwo jest ustrojem mającym cel, życie, sposoby działania wyższe niż jednostek poszczególnych lub zrzeszonych, które się na nie składają. Stanowi ono jedność duchową, polityczną i gospodarczą'' - pisał z zachwytem inżynier. Autor zazdrościł dumy, z jaką Włosi krzyczą w dzień narodowego święta: ''Przez triumf Faszyzmu i Korporacji nie jesteście bezimiennym proletariatem, lecz jesteście wybranymi synami Wielkiej Ojczyzny''.
Genezę Święta Pracy ''odkrywał'' niezastąpiony ''Orędownik. Ilustrowany Dziennik Narodowo-Katolicki''. W 1938 r. w niepodpisanym artykule '''Święto' zakłamania i obłudy'' autor pytał, jaki jest sens międzynarodowej ideologii marksizmu, i odpowiadał jak w każdym artykule na jakikolwiek temat - Żydzi.
''Socjalizm i komunizm to wytwór ducha i umysłowości żydowskiej, to odwieczna tęsknota Izraela do rządzenia światem. Musi to dostrzegać dziś polski proletariat, walczący o swoje wyzwolenie i dobrobyt przeciwko żydowskiej przewadze gospodarczej w naszym kraju, walczyć o wydarcie z zachłannym łap żydowskich placówek pracy i egzystencji w handlu, w rzemiośle, w przemyśle i we wszystkich innych dziedzinach życia zawodowego i gospodarczego'' - mogli przeczytać łodzianie.
Nic więc dziwnego, że ofiarami pierwszomajowych zamieszek bywała ludność żydowska. Nawet jeśli w tym samym pochodzie szły najwyższe władze miasta.
Aleksy Rżewski, prezydent Łodzi w latach 1919-1923
W 1923 r. na czele pochodu szedł prezydent miasta - Aleksy Rżewski z Polskiej Partii Socjalistycznej.
PPS-owska manifestacja jak zwykle wyruszyła z Wodnego Rynku. W tłumie można było usłyszeć muzykę graną przez 11 orkiestr, a robotnicy śpiewali zarówno pieśni narodowe, jak i socjalistyczne. W pochodzie szła nawet grupa z Niemieckiej Partii Robotników (Deutsche Arbeiterpartei), prekursorki NSDAP. Wielotysięczny tłum przemaszerował ul. Piotrkowską w stronę pl. Wolności, a stamtąd na Polesie Konstantynowskie, by zobaczyć odsłonięcie pomnika ofiar rewolucji 1905 r. W tym miejscu mowę wygłosił nawet mecenas Piotr Kon, który bronił robotników przed carskim sądem.
Gdy PPS-owski pochód skręcał z ul. Głównej (dziś al. Piłsudskiego) w Piotrkowską ''za kroczącymi pod sztandarem niemieckiej partii pracy ukazali się komuniści, którzy ze sztandarami oraz transparentami treści zakazanej wydawali okrzyki na cześć Rosji Sowieckiej i jej przywódców. Za komunistami dążyły grupy demonstrantów Bundu i Poalej Syjon'' - relacjonowała ''Republika''.
Policja oddzieliła socjalistów i członków Poalej Syjon od pozostałych, okrążając komunistów i budnowców. Funkcjonariusze odebrali transparenty z nielegalnymi treściami i aresztowali tych, którzy wznosili niedozwolone okrzyki. ''Skupienie mas ludzi na małym stosunkowo odcinku ulicy wywołało kolosalny tumult. Grupy publiczności rozpoczęły bójkę z manifestantami. Padł strzał. Znaleziono później porzucony na ulicy rewolwer. Upłynęła godzina, zanim policja uporała się zarówno z aresztowaniem demonstrantów i odbieraniem bronionych sztandarów, jak i z likwidowaniem krwawych incydentów z publicznością i niektórymi policjantami'' - donosiła ''Republika''. Zatrzymano 500 osób, 38 z nich aresztowano jako ''prowodyrów i chorążych''. Ok. 20 osób zostało rannych.
W mieście pierwszomajowe zdarzenia wywołały ogromne wrażenie. Patrole policji z bagnetami obchodziły ulice przez cały dzień. W kawiarniach opowiadano tysiące plotek i fałszywych relacji. Zwłaszcza że już w nocy przed 1 maja policja dokonała licznych rewizji i aresztowań.
Dwa dni później Czesław Ołtaszewski na łamach ''Republiki'' pisał, że komuniści w części zdążyli uciec, a ''wtedy ręka bezprawia zwróciła się przeciw tym, którzy wypadkiem podążali w pochodzie tuż za nimi - przeciw robotnikom żydowskim, zorganizowanym w legalne związki polityczne''. Wśród aresztowanych było wielu bundowców. Władze partii wszczęły starania o uwolnienie członków tego żydowskiego ugrupowania.
Dziś w dawnym więzieniu mieści się Muzeum Tradycji Niepodległościowych
Udział w pierwszomajowej manifestacji nie był obowiązkowy, a często wiązał się z mniejszymi zarobkami.
W 1933 r. 1 maja wypadł w poniedziałek. Część robotników nie przybyła tego dnia do fabryk, co poskutkowało nieuruchomieniem małych zakładów zatrudniających kilkanaście lub kilkadziesiąt osób. Magistrat zapowiadał, że urzędnicy mogą wziąć udział w pochodzie, jednak zostanie im potrącony z pensji jednodniowy zarobek.
Mimo to w pochodzie szło nawet 30 tys. osób, jak zdarzyło się w 1936 r. Z Wodnego Rynku wyszli przedstawiciele Polskiej Partii Socjalistycznej, Bundu, chłopi małorolni oraz delegacja Stronnictwa Ludowego. Na czele robotnicy nieśli sztandar - ''Niech żyje front ludowy''.
Ale nie wszyscy, którzy chcieli, mogli wziąć udział w pierwszomajowej manifestacji. Część osób o komunistycznych zapatrywaniach siedziała w więzieniu przy ul. Gdańskiej 13. Przetrzymywani 1 maja wychodzili na regulaminowy spacer z czerwonymi kokardami na piersiach. Około godz. 11 przed południem na krótko przed rozdaniem obiadu z okiem wszystkich cel rozlegał się chóralny śpiew ''Międzynarodówki'', po zaśpiewaniu której więźniowie wznosili okrzyki antypaństwowe.
Zawody konne łódzkiej Policji Państwowej w Łodzi na terenie parku Helenów (1932 r.)
Zdarzało się, że podczas pochodu zagrożeni byli nie tylko Żydzi czy komuniści, ale także zwykli przechodnie. Kamieniami bowiem rzucały endeckie bojówki.
W 1936 r. ulicami Łodzi przeszły trzy odrębne pochody. Najwcześniej - ok. godz. 9.30 - z ul. Zamenhofa wyszedł pochód Polskiej Partii Socjalistycznej, dawnej Frakcji Rewolucyjnej, liczący 300 osób. Ok. godz. 10 z al. Bandurskiego w stronę pl. Wolności przeszedł pochód Związku Związków Zawodowych liczący ok. 100 osób.
W tym czasie formowała się już główna manifestacja Polskiej Partii Socjalistycznej na Rynku Wodnym. ''Poza tym ciekawą innowacją były niesione w pochodzie wielkie barwne portrety wodzów socjalistycznych: ujrzeliśmy więc łączny portret Marxa i Engelsa, portret Daszyńskiego, przywódcy socjalistów polskich'' - relacjonował jeden z dzienników. Oprócz nad tłumem unosiły się portrety socjalistów hiszpańskich, francuskich i włoskich oraz transparenty z hasłami: ''Milion dzieci poza szkołą'', ''Wolności, pracy, pokoju'', ''Precz z antysemityzmem''.
Niebezpiecznie zrobiło się przed kamienicą przy ul. Piotrkowskiej 91. W bramie para kobieta i mężczyzna krzyknęli ''Niech żyje hitleryzm! Precz z socjalizmem''. Z bramy domu poleciały kamienie w kierunku demonstrantów. Jak się okazało, w podwórzu zebrała się 100-osobowa bojówka. Demonstranci odrzucili kamienie, niszcząc przy okazji witryny sklepów wędliniarskiego, z naczyniami oraz kolektury. Bojówka rzuciła się z pałkami na uczestników pochodu. Wybuchła panika. Ludzie zaczęli chować się do bram.
Po chwili zjawiła się ubrana w niebieskie bluzy milicja PPS, jak zwykle pilnująca porządku podczas przemarszu. Tłum wyważył bramę i wpadł na podwórze. Tam czekali już bojówkarze z siekierami i nożami. Rozpoczęła się bójka. Rozległy się strzały. Przez tłum zaczęli przedzierać się policjanci w hełmach i pełnym rynsztunku. Zatrzymali wszystkich znajdujących się na podwórzu. Kilkanaście osób zostało rannych.
Po południu po zakończonym wiecu młodzież rozdawała przechodniom antyżydowskie i antysocjalistyczne ulotki.
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
Wszystkie komentarze