Bękarty rewitalizacji. Tak niszczeją łódzkie fabryki [ZDJĘCIA]

Wśród zabytków przemysłowej Łodzi, której przeszłość wiąże się głównie z włókiennictwem, dość ciężko znaleźć zakłady tzw. przemysłu ciężkiego. Tymczasem to właśnie tego rodzaju obiekt stanowi jeden z najbardziej wyrazistych przykładów dewastacji zabytku, z jakimi Łódź miała do czynienia od początku XXI wieku. W ponad stuletnim budynku Fabryki Kotłów i Radiatorów "Fakora" przy ul. Warneńczyka 18 (okolice Rzgowskiej) produkcja trwała aż do roku 2007, kiedy to część budynków strawił pożar. Po pożarze prywatny właściciel odsprzedał teren firmie Plaza Centers, która miała na nim zbudować kompleks handlowo-rozrywkowy "Łódź-Plaza". Transakcja była możliwa, ponieważ do tamtej pory obiektu nie wpisano do rejestru zabytków. Działania w tym kierunku podjęto dopiero wówczas, gdy inwestor szykował się już do rozbiórki obiektu. Tę wstrzymano decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z 2009 r., ale wznowiono po częściowym uchyleniu tej decyzji przez Ministra Kultury w roku 2012. Inwestor niezwłocznie zabrał się do rozbiórki (powyższe zdjęcie prezentuje stan obiektu sprzed jej rozpoczęcia), deklarując chęć pozostawienia jedynie starego komina fabrycznego . Ostatecznie inwestora powstrzymały dopiero protesty mieszkańców ul. Warneńczyka.

- Budynek jest wyjątkowy, jak wrocławska Hala Ludowa wpisana na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Jego projekt powstał w 1913 roku, to prawie równolatki - mówił w 2010 r. Wojciech Szygendowski, ówczesny wojewódzki konserwator zabytków.

Fot. Tomasz Stańczak / Agencja Gazeta

Obecnie z budynku pozostały tylko fragmenty żelbetowej konstrukcji hali, oraz komin. Powrócił też pomysł budowy centrum handlowego na terenie dawnej fabryki. Inwestorem jest Wielkopolski Fundusz Inwestycyjny Genesis, a centrum miałoby powstać przed końcem 2019 roku.

Choć fabryka przy Kilińskiego 187 stanowiła tylko część ogromnych Zakładów Przemysłu Bawełnianego im. "Obrońców Pokoju", to potocznie, gdy ktoś mówi w Łodzi o "Uniontexie" najczęściej ma na myśli właśnie ów budynek "Nowej Tkalni". Zbudowana w 1889 roku za przeszło 2 miliony rubli od początku stanowiła "klejnot w koronie" przemysłowego imperium Karola Scheiblera, a po I wojnie światowej "Zjednoczonych Zakładów K. Scheiblera i L. Grohmana". W czasach największej świetności działało w niej 2000 krosien oraz maszyna parowa o mocy 1200KM. 13. czerwca 1987 r. - podczas trzeciej pielgrzymki do Polski - w tkalni spotkał się z łódzkimi włókniarkami papież Jan Paweł II. Od tamtej pory budynek bywa nazywany "tkalnią papieską".

Współcześnie ta największa, bo zajmująca powierzchnię 3 ha, łódzka fabryka jest też największym powodem do wstydu. Upaństwowione po II wojnie światowej zakłady w roku 1989 ponownie sprywatyzowano, a niekorzystna sytuacja ekonomiczna doprowadziła je do upadku już na początku lat dziewięćdziesiątych. Od tamtej pory budynek niszczeje i jest rozbierany przez okolicznych "złomiarzy".

Nadzieja na poprawę sytuacji obiektu pojawiła się w 2007 r. Nieruchomość odkupiła wtedy od miasta firma Opal Property Developments, która prowadziła już wtedy rewitalizację dawnej przędzalni K. Scheiblera. Inwestor zbankrutował w 2012 r. Do tego czasu prezentował kolejne projekty zagospodarowania terenu, lecz żaden z nich nie doczekał się realizacji (o projektach czytaj na kolejnej stronie). Wspomnieniem po planach utworzenia w tkalni tzw. "Centrum Papieskiego" jest baner wiszący na budynku od strony ul. Kilińskiego.

W sierpniu 2017 "Nową Tkalnię" kupił warszawski inwestor, który planuje zaadaptowanie budynków na apartamentowce.

Historycznie zabudowania przy ul. Tymienieckiego 7 to część tego samego kompleksu fabrycznego, co te przy Kilińskiego 187. W latach 2007-2012 obie działki miały też jednego właściciela, czyli firmę Opal Property Developments. Inwestor miał co do tych terenów wielkie plany. O ile jednak wcześniejsza inwestycja w tkalnię Scheiblera dawała nadzieję na szybkie zyski ze sprzedaży loftów, o tyle na drugim końcu ul. Tymienieckiego ryzyko okazało się większe. Powodem były koszty wiążące się z zachowaniem wszystkich zabytkowych elementów, a także nacisk środowisk lokalnych na utworzenie "Centrum Papieskiego".

Sposobem na zabezpieczenie interesów dewelopera miała być budowa pięciu wieżowców o wysokości 100-130 m. Miały one powstać w kwartale ulic Tymienieckiego, Kilińskiego, Milionowej i Piotrkowską, a zysk ze sprzedaży lokali w wieżowcach pozwoliłby inwestorowi sfinansować konserwację zabytkowych elementów fabryk. Projekt wywołał w Łodzi ogromne kontrowersje i ostatecznie go zaniechano.

Ostatnim pomysłem "Opalu" na zagospodarowanie nieruchomości było tzw. "Posiadło Księży Młyn". Miała to być dzielnica handlowo-usługowa, pełna kreatywnego biznesu i wydarzeń kulturalnych.

Od 2014 r. właścicielem nieruchomości jest spółka Griffin Group, która zakupiła ją za 26 mln zł podczas licytacji komorniczej. Mowa tu łącznie o 7 hektarach terenu pomiędzy "Nową Tkalnią" a Art_Inkubatorem. Firma zamierza zaadaptować zabudowania pofabryczne na kompleks handlowo-miekszalny o roboczej nazwie "destination place". Wykonawcą będzie firma Echo Investments.

Z architektonicznego punktu widzenia najcenniejszymi obiektami na tym terenie są: secesyjna elektrownia i wykańczalnia fabryki Scheiblera. We wnętrzu elektrowni gościły m.in. pokazy mody organizowane przy okazji Fashion Week. Inwestor zamierza zachować zarówno elektrownię, jak i inne zabytkowe budynki.

Fabryka Ossera mieści się na rogu ulic Przybyszewskiego i Kilińskiego (dokładny adres to ulica Kilińskiego 222). Monumentalny budynek góruje nad okolicą.Adam Osser, dla którego w 1903 roku wzniesiono zakład, był nie tylko przemysłowcem i handlarzem, ale także konsulem honorowym Włoch. Jego biuro mieściło się na terenie kantoru, który spłonął pod koniec ubiegłego wieku. W czasie okupacji Niemcy przekształcili fabrykę z włókienniczej na motoryzacyjną. Rozpoczętą wtedy produkcję części samochodowych kontynuowano jednak także po wojnie, ponieważ władze komunistyczne przekształciły dawną fabrykę Ossera w Fabrykę Osprzętu Samochodowego "Polmo". Obiekt był prawdopodobnie jedynym ośrodkiem przemysłu motoryzacyjnego w historii "fabrycznej Łodzi".

Swego czasu często grasowali tu bezdomni i wandale. Ci drudzy zdążyli, niestety, zostawić po sobie kilka śladów farbą w sprayu. Dziś teren fabryki jest ogrodzony, a samą budowlę wpisano do rejestru zabytków województwa łódzkiego. W 2013 obiekt wykupił od miasta prywatny właściciel budynku, który planował uruchomić na jego terenie centrum biurowo-handlowe oraz hotel. Na początku tego roku fabryka trafiła jednak na licytację komorniczą.

Obiekt przy skrzyżowaniu ulic Gdańskiej i 6. Sierpnia nie wpisuje się w typowych schemat niszczejącej łódzkiej fabryki. Po pierwsze dlatego, że Łódź na ogół nie kojarzy się z przemysłem farmaceutycznym, a po drugie, ponieważ wiele osób w ogóle mogło nie zauważyć, że produkcja w fabryce ustała. W końcu dobrze znana łodziankom Fabryka Kosmetyków Pollena-Ewa ciągle działa - z tym, że w 2015 r. przeniosła produkcję do Zelowa. Obiekt przy 6. sierpnia wystawiono na sprzedaż, a jego los pozostaje niepewny.

Na początku 2017 roku łódzcy społecznicy zgłosili się do magistratu z prośbą o wykupienie obiektu przez miasto i utworzenie w nim centrum społeczno-kulturalnego dla mieszkańców Starego Polesia. UMŁ początkowo deklarował zainteresowanie, ale od tamtej pory jakichkolwiek postępów brak.

W przemysłowej historii Łodzi Wilhelm Lürkens z pewnością nie był postacią tego formatu co Scheibler, Grohman, czy Poznański. Pozostawiona przez niego fabryka jest jednak szczególna ze względu na swoje położenie. Znajduje się w ścisłym centrum miasta - przy al. Kościuszki 35 - a jej obecny stan nie wystawia miastu najlepszego świadectwa.

Fabrykę budowano w latach 1891-1909. Produkowano w niej drobne wyroby trykotowe i bawełniane. Dziedziniec fabryki oddziela od alei Kościuszki ciąg kamienic, w tym pałac Lürkensa - dziś siedziba restauracji Spatif. W 1974 r. i fabryka, i pałac weszły w skład zakładów odzieżowych im. Próchnika. Wraz z upadkiem zakładów fabryka zaczęła popadać w ruinę.

Nadzieję na poprawę sytuacji obiektu przyniósł rok 2007. Fabrykę wykupiła wtedy hiszpańska firma Urbanica, z zamiarem przekształcenia obiektu w czterogwiazdkowy hotel. Te plany przeciął jednak kryzys finansowy 2008 r., który - szczególnie dotkliwy w Hiszpanii - zmusił spółkę do wycofania się z inwestycji.

W 2016 roku obiekt wpisano do ewidencji zabytków. Wyremontowano także północne skrzydło fabryki - choć efekt tego remontu może budzić estetyczne wątpliwości. Wciąż niepokojący jest jednak stan skrzydła południowego.

Dla spacerowicza, który bez szczególnego celu oddala się od ścisłego centrum ulicą Nawrot budynek fabryki Zygmunta Jarocińskiego może okazać się nie lada zaskoczeniem. Zwieńczony strzelistą wieżą, monumentalny gmach fabrycznego magazynu niespodziewanie wyłania się zza okolicznych kamienic.

Zygmunt Szmul Jarociński był ważną osobistością dziewiętnastowiecznej Łodzi. Zasiadał we władzach Towarzystwa Kredytowego miasta Łodzi, Łódzkiego Towarzystwa Wzajemnego Kredytu, oraz Towarzystwa Gazowego Był też udziałowcem Banku Handlowego w Łódzi, a jako filantrop finansował ochronki dla dzieci żydowskich przy ul. Jaracza.

Paweł Augustyniak

Obecny wygląd budynek zyskał dzięki rozbudowie w 1888 r. W czasie hitlerowskiej okupacji działała w nim fabryka pończoch Adolfa Kebscha, a po wojnie wszedł w skład Państwowych Zjednoczonych Zakładów Przemysłu Pończoszniczego nr 1 (później zakładów "Iwona").

W 2014 roku obiekt wpisano do wojewódzkiego rejestru zabytków.

W czasach świetności fabryka Karola Teodora Buhle zatrudniała ponad 2000 osób. Właściciel fabryki przy ul. Hipotecznej 7/9 był pochodzenia niemieckiego, ale już jego ojciec prowadził w Łodzi farbiarnię bawełny przy ul. Piotrkowskiej 236. Swój własny biznes Karol Teodor założył w 1896 - po tym, jak pożar strawił zakład odziedziczony przez niego po ojcu. Odszkodowanie okazało się dość wysokie, żeby założyć nową fabrykę.

Po II wojnie światowej fabrykę przejęły Zakłady Przemysłu Jedwabniczego im. generała Walerego Wróblewskiego, po przemianie ustrojowej działały tu zakłady Ortal Textil.

Zasadniczo fabrykę Buhla wyburzono na przełomie lat 2009/2010. Przyczyną był katastrofalny stan budynku, a także nadzieja na uzyskanie terenów inwestycyjnych. Póki co teren zarasta jednak trawą.

Po fabryce do dziś pozostała jednak okazała kotłownia, która wciąż czeka na inwestora z odpowiednią wizją i kapitałem...

Kompleks fabryczny Edwarda Hentschela rozciąga się po obu stronach ul. Wólczańskiej, na północ od ul. Zielonej. Pierwszy z budynków fabrycznych, pod numerem 12, powstał w 1872 r. Ludwik Edward Hentschel urządził w nim tkalnię wyrobów bawełnianych. Począwszy od roku 1910 kompleks fabryczny wielokrotnie zmieniał właścicieli, lecz tylko nazwisko pierwszego z nich przylgnęło do obiektu w mowie potocznej. Do tego stopnia, że nawet budynek biurowy wybudowany w latach 20. XX w. - a więc w czasach, gdy fabryka należała do Abrahama Szora - zwykło się błędnie nazywać "pałacem Hentschela".

TOMASZ STAŃCZAK

Biurowa część kompleksu, o której tu mowa to oczywiście słynna Szuflandia z filmu "Kingsajz" Juliusza Machulskiego, obecnie własności Łódzkiej Spółki Infrastrukturalnej, która zobowiązała się do remontu zabytku.

W 2011 roku gmach fabryki przy Wólczańskiej 12 padł ofiarą samowoli budowlanej, w wyniku której zburzono m.in. południową ścianę szczytową, a powstałe dziury zatkano siatką i styropianem. "Prace" powstrzymano decyzją ówczesnego konserwatora zabytków, jednak od tamtego czasu obiekt niezmiennie niszczeje.

Przędzalnia Ludwika Damanowicza powstała na początku XX w. Zajmuje działkę pomiędzy ul. Pomorską 100 i Źródłowej 47, nieopodal Ronda Solidarności. W 2009 r. w Urzędzie Miasta pojawił się pomysł zburzenia fabryki w związku z planowaną przebudową Ronda Solidarności. Na skutek protestów łódzkich społeczników, a także łódzkiej "Wyborczej", pomysłu zaniechano, a fabrykę chroni plan zagospodarowania przestrzennego. Cały czas brak jednak wizji rewitalizacji tego obiektu.

Paweł Rutkiewicz

Jadąc od strony Teatru Muzycznego można jednak zauważyć, że nie wszystkie pomieszczenia fabryczne są opuszczone. W fabryce znajdują się: restauracja Marionetka i wypożyczalnia rowerów holenderskich.

Fabryka Karola Bennicha przy ul. Kościuszki 49/51 powstała w roku 1896 w ramach rozbudowy fabryki wyrobów bawełnianych, która od roku 1865 działała przy ul. Piotrkowskiej 105. Pod koniec XIX w., w wyniku rozbudowy al. Kościuszki (wtedy zwanej Nowo-Spacerową) kompleks został przedzielony na dwie części. Po zakończeniu I wojny światowej zdecydowała się wynając dawną przędzalnię i tkalnię do użytku innym firmom.

Obecnie górne kondygnacje pokrywa siatka ochronna, mająca zapobiec spadaniu fragmentów fasady na głowy przechodniów. Na parterze działają m.in. pasmanteria, sklep z firanami i sklep Hi-Fi. Swego czasu w jednej z oficyn fabryki działał też pub i klub muzyczny o intrygującej nazwie "La Pies".

Przy Kopernika mieszczą się dwa kompleksy fabryczne. Jeden z nich (Kopernika 56/58) to fabryka wyrobów bawełnianych założona przez braci Doering, którzy w 1898 roku przenieśli się tutaj z ulicy Południowej (dziś Rewolucji 1905 r.). Drugi to zakład Leonida Toepffera, produkujący szpulki i cewki przędzalnicze. Łodzianie obie fabryki mogą kojarzyć przede wszystkim z Fabryką Transformatorów i Aparatury Trakcyjnej "Elta", który uruchomiono tutaj po II wojnie światowej i który przy Kopernika funkcjonował aż do końca lat 60.

Wiadomo, że nie tylko fabrykami przemysł stoi. Natomiast historia łódzkiego przemysłu to również stare, niszczejące browary. Swój Ludwik Anstadt założył w 1867 r. przy ul. Sędziowskiej 15. Zakład nie znajdował się na terenie Łodzi, a w miejscowości Radogoszcz, która wówczas była jeszcze podmiejską wsią. Potomek potentata branży browarniczej (Karola Anstadta) zmarł nieco ponad dwa lata po jego ukończeniu, ale zakład funkcjonował w najlepsze. Interes przejął syn Karol Ludwik. Działalność Browar i Fabryka Słodu Karola Anstadta zawiesiły na krótko przed wybuchem II wojny światowej. Produkcję piwa wznowiono jednak w czasie okupacji. W okresie powojennym browar upaństwowiono. Początek końca zakładów przypadł na lata 70., kiedy browar był już w praktyce tylko rozlewnią. W 2008 roku kompleks częściowo wyburzono. To, co zostało - budynek główny i relikt budynku chłodni - wpisano w rejestr zabytków.

Po dawnej fabryce Biedermannów przy ul. Smugowej 19 pozostało niewiele oprócz tzw. wieży kurzowej. Ta widoczna z Parku Helenowskiego konstrukcja służyła do odprowadzania kurzu, który gromadził się w hali produkcyjnej. W fabryce mieściły się: przędzalnia i tkalnia. Obie pochodziły z lat dziewięćdziesiątych XIX wieku. Natomiast zniszczeniu uległy w wyniku pożaru, który na terenie fabryki wybuchł w roku 2003.

W bliskiej okolicy wieży znajduje się modernistyczny pałac Alfreda Biedermanna. Obecnie jeden z budynków Uniwersytetu Łódzkiego. W bezpośrednim sąsiedztwie wieży znajdują się natomiast: tor gokartowy, oraz sklep glazurą i terakotą. Ona sama pozostaje jednak niezagospodarowana.

Fabrykę, której resztki straszą obecnie przy ul. Sienkiewicza 171 wzniósł w 1895 roku Henryk Birnbaum - syn Izydoda Birnbauma, właściciela fabryki przylegającej do obecnego gmachu TVP3. W fabryce obecnej ulicy Sienkiewicza Birnbaum-syn zatrudniał nieco ponad 200 osób. Do czasu wybuchu II wojny światowej fabryka kilka razy zmieniała właścicieli. Po jej zakończeniu ulokował w niej produkcję lokalny wytwórca dywanów. Obecnie teren ma prywatnego właściciela, który kilka lat temu nosił się z zamiarem wybudowania na miejscu fabryki osiedla mieszkaniowego. Nie wiadomo, czy te plany są aktualne.

Na zakończenie odrobina optymizmu. Niszczejąca przez lata fabryka Teodora Meyerhoffa jest obecnie adaptowana na nowoczesną przestrzeń biurową. W dawnej przędzalni bawełny powstaną blisko 4 tysiące metrów kwadratowych powstaną jednak nie tylko biura konwencjonalne, ale także tzw. przestrzeń co-workingowa, gdzie będzie można wynająć biuro lub stanowisko na krótki czas - nawet na godzinę, lub jeden dzień.

umł

Inwestorem jest firma OKAM Capital, właściciel m.in. Before Food Marketu w kompleksie Piotrkowska 217.