Metro, tunel kolejowy, nowe centrum. Tak się miała zmienić Łódź... w PRL-u

By zmienić charakter Łodzi, której życie - niczym na wsi - toczy się wzdłuż jednej ulicy, projektowano "nowe centra". Pierwsze pomysły pojawiły się w latach 30. XX w., ale ich realizację uniemożliwił wybuch drugiej wojny światowej. W czasie okupacji powstały plany przekształcenia centrum niemieckiego Litzmannstadt, które także nie doczekały się urzeczywistnienia.

Po raz trzeci architekci ruszyli do pracy na przełomie lat 40. i 50. XX w., gdy w Polsce zadekretowano socrealizm. Ład, harmonia, porządek i jednolitość - oto, co miało charakteryzować nową Łódź, która porzucając "kapitalistyczną zabudowę", miała zmienić się w "miasto radości i dobrobytu, godne swych chlubnych rewolucyjnych tradycji", jak można było wyczytać w propagandowych broszurach.

Mimo że powstało kilka planów, wszystkie niemal w całości zostały odrzucone. Wiele jednak z nich zrealizowano w innym kształcie, a idea Nowego Centrum Łodzi wciąż organizuje łódzkie myślenie o mieście.

Według socrealistycznej doktryny centrum miasta musiało zmienić swój charakter. "Z dzielnicy banków, handlu hurtowego, luksusowych sklepów i lokali rozrywkowych przekształca się ono w teren życia społecznego o największym napięciu ideowym" - pisał w 1952 r. Wacław Ostrowski, warszawski architekt.

Śródmieście miało więc zapełnić się instytucjami partyjnymi, ośrodkami kultury oraz placami defiladowymi. Wszystko miało być obszerne, monumentalne i manifestować potęgę klasy robotniczej. Mieszkańcy, patrząc na zabudowę, mieli czuć dumę i zachwyt, by z jeszcze większym wysiłkiem pracować na rzecz państwa i partii.

W Łodzi wizja stworzenia "nowego centrum" padła na korzystny grunt. Panowała wówczas opinia, że miasto bez architektonicznego i urbanistycznego wyrazu musi w radykalny sposób zmienić swoje centrum - z prowincjonalnego w wielkomiejskie.

Architekt Aleksander Łyczewski twierdził, że "dużą wadą obecnego układu miasta jest brak centrum, które stałoby się ośrodkiem życia politycznego, skupiałoby najważniejsze budynki użyteczności publicznej, które swoim założeniem i monumentalnością decydowałyby o kompozycji miasta i jego sylwecie".

Nowe centrum planowano usytuować na osi wschód - zachód, prostopadle do ul. Piotrkowskiej. Plan z początku lat 50. zakładał utworzenie w tym miejscu szerokiej arterii - alei Stalina. By osłabić dominującą oś północ - południe, trakt z pasem zieleni miał łączyć się z jednej strony z pl. Zwycięstwa, z drugiej - z zupełnie nowym placem przy skrzyżowaniu z ul. Piotrkowską. To na nim miały stanąć najważniejsze obiekty w mieście: Powiatowa Rada Narodowa, Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowe, Dom Kultury, Młodzieżowy Dom Kultury, biurowce, kina i teatry. W środku nowego prostokątnego placu miano zbudować wysokościowiec wzorowany na radzieckich wieżowcach o zwieńczeniu w postaci smukłej iglicy. W następnej kolejności oś miasta miałaby zostać przebita do Dworca Kaliskiego.

Aleję Stalina w kierunku wschodnim zamykałby pl. Zwycięstwa. Miał on zostać otoczony monumentalnymi gmachami użyteczności publicznej. Z wyjątkiem jednego - wyższego, z kolumnadą w podcieniu - wszystkie miały mieć tę samą wysokość. Na tym placu byłyby organizowane najważniejsze wiece i defilady. Nowo powstały trakt mianowany imieniem wodza Związku Radzieckiego, przecinający nowe centrum, zdegradowałby ul. Piotrkowską, która od miałaby pełnić miała rolę jedynie alei handlowej z szerokimi podcieniami utworzonymi w parterach kamienic.

Zwieńczeniem wielkomiejskiego charakteru Śródmieścia miało być 14 biurowców w kwadracie ulic Wólczańska, Sienkiewicza, Zielona/Narutowicza i Żwirki/Wigury. Najbardziej okazały planowano wznieść przy ul. Zamenhofa pomiędzy ul. Piotrkowską a al. Kościuszki.

Ale centrum miasta nie miało służyć tylko administracji i okolicznościowym pochodom. W pobliżu Dyrekcji Wojewódzkiej Centrali Łączności w kwadracie ulic: Wólczańska, Zielona, Kościuszki i 6 Sierpnia miały powstać proste i symetryczny bryły budynków, w których mieściłyby się bursy i żłobek. Nawet w pięciokondygnacyjnym gmachu Państwowych Domów Towarowych, który planowano usytuować przy pl. Niepodległości, przewidziano świetlicę i bibliotekę. Istniał nawet szkic, by w Śródmieściu wyburzać poprzeczne oficyny oraz "małowartościowe" obiekty. Tak uzyskana przestrzeń miałaby zostać zapełniona zielenią oraz niewielkimi budynkami użyteczności publicznej, w pierwszej kolejności żłobkami i przedszkolami.

Pomysł spotkał się jednak z silnym oporem. Zarzucano mu brak elastyczności, a przede wszystkim likwidację zabudowy mieszkaniowej, na której brak cierpiała Łódź.

Przychylniej przyjmowano plany architektonicznego ujednolicenia Śródmieścia. Domy tkaczy i niskie frontowe kamienice miały zostać zastąpione przez jednorodne stylistycznie kamienice. Budynki odróżniałyby się jedynie detalami i rozmieszczeniem okien.

Nowe władze ze szczególną dbałością przyglądały się Bałutom. Robotnicza dzielnica bez kanalizacji, zamieszkiwana przed wojną przez polską i żydowską biedotę, doskonale nadawała się na widomy symbol zmiany, którą nowa władza przyniosła łódzkim proletariuszom. Seweryna Szmaglewska, pisarka związana z Łodzią, roztaczała wizję, jak to "robotnik opuszcza cuchnącą norę w przeznaczonej na rozbiórkę ohydnej ruderze i przenosi się z dziećmi w jasną, kwiatami i cieniem drzew otoczoną dzielnicę".

Nic dziwnego, że drugim co do wielkości placem w mieście miał zostać Rynek Bałucki. Jego monumentalna i wysokościowa zabudowa, obliczana na min. 20 metrów, powinna odpowiadać "treści i wadze dzielnicy". Dawne targowisko stanowiłoby główny plac nie tylko Bałut, ale całej północnej części Łodzi. Tutaj miały stanąć Dom Partii, teatr, biblioteka, muzeum, dom towarowy, hotel, a także umiejscowiony na północnej pierzei Dom Kultury, na którego zapleczu rozciągałby się pas zieleni łączący tereny sportu dzielnicowego ze zlokalizowanymi na wschodzie terenami zieleni nieurządzonej.

W okolicach Rynku Bałuckiego - w kierunku południowym, ale przede wszystkim wschodnim i zachodnim - miało powstać sześć osiedli przeznaczonych dla 40 tys. mieszkańców. Kompozycja tych zespołów miała być niemal identyczna. Regularne kwartały powinny być wypełnione obrzeżną i niezbyt zwartą zabudową, by uzyskać miejsce na zieleń i małą architekturę. Ponadto każde z osiedli - z wyjątkiem tych przylegających do Rynku Bałuckiego - powinno posiadać "osiedlowy ośrodek życia społecznego" z domem kultury, domem partii i kinem. Natomiast mieszkańcy wszystkich zespołów mieli cieszyć się bliskością żłobków, przedszkoli, szkół, aptek, domów towarowych, budynków sportowych i łaźni.

Dwa okazałe domy kultury miały stanąć także na osiedlu Staromiejskim oraz przy ul. Wojska Polskiego (Dom Włókniarza). W całym mieście planowano zbudować dziesięć tego typu obiektów - najwięcej właśnie na Bałutach.

Przez Bałuty miały przebiegać także dwie przelotowe arterie z wydzielonymi jezdniami oraz oddzielonym pasem torowiska dla tramwajów: ul. Ks. Brzóski jako przedłużenie ul. Pabianickiej i Żeromskiego oraz ul. Zachodnia łącząca ul. Zgierską z al. Kościuszki. Wokół ulic Zgierskiej i Zachodniej planowano wytyczyć plac o charakterze komunikacyjnym, a przy ul. Lutomierskiej miał stanąć jeden z dworców kolejki średnicowej.

Wojna i okupacja nie zdewastowały Łodzi na tyle, by z jej powierzchni zniknęły wąskie uliczki nieprzystosowane do intensywnego ruchu kołowego. Dlatego, by odciążyć ul. Piotrkowską, zakładano stworzenie arterii na osi północ - południe. Jedna miała łączyć ulice Ks. Brzóski, Żeromskiego i poszerzoną Wólczańską, a druga - Kilińskiego i Rzgowską.

Prawdziwą zmianą, jaka miała dokonać się w miejskiej komunikacji, miały przynieść: metro pod ul. Piotrkowską, które spięłoby dodatkowo Zgierz z Pabianicami, tunel łączący Dworzec Fabryczny z Kaliskim oraz całkowita przebudowa kolei. Łódź miała otrzymać bowiem pasażerską kolej średnicową wyprowadzoną z kolei obwodowej, która oplotłaby wszystkie dzielnice.

Adam Ginsbert, urbanista, podkreślał, że "układ komunikacji miejskiej wymaga wytworzenia możliwie krótkich połączeń pomiędzy poszczególnymi dzielnicami zewnętrznymi z pominięciem śródmieścia". I tak dworce osobowe powstałyby m.in.: na Radogoszczu, w Łagiewnikach, Marysinie, w okolicach pl. Niepodległości i na Chojnach przy ul. Rzgowskiej.

"Wspaniałe miasto naszych marzeń" nigdy nie powstało, mimo że na Bałutach - w pobliżu ulic Zachodniej, Franciszkańskiej czy Wojska Polskiego - istnieją socrealistyczne kwartały przypominające zabudowę Nowej Huty, a najstarszy łódzkim wieżowcem jest "mały Pałac Kultury" przy zbiegu ulic Sienkiewicza i Narutowicza.

Choć część projektów z przełomu lat 40. i 50. wydaje się naznaczona piętnem ideologii i megalomanii, sporo z nich odpowiadało rzeczywistym potrzebom Łodzi, a niektóre nawet w zmienionej formie zaistniały w późniejszych latach. Pewne socrealistyczne projekty - jak Teatr Wielki - dokończono już po upadku doktryny, przez co w sposób nie zawsze ortodoksyjny nawiązały do początkowych wytycznych. Także Uniwersytet Łódzki nie wdraża swych pierwotnych planów z 1946 r., by przenieść się do Łagiewnik, ale ucieka ze Śródmieścia w rejon ulic Uniwersytecka, Narutowicza, Pomorska, Konstantynowska - dokładnie tam, gdzie ustalono przeszło 60 lat temu.

Nie powstało z rozmachem wymyślonych 14 wysokościowców, ale te, które są - ZUS na rogu Zamenhofa i Piotrkowskiej czy Poczta Polska przy al. Kościuszki - stoją mniej więcej w miejscach wyznaczonych przez ówczesnych urbanistów.

Pogrobowym zwycięstwem socrealizmu jest także to, że najbardziej wielkomiejska część Łodzi znajduje się w rejonie ulic Mickiewicza/Piłsudskiego, Sienkiewicza i Piotrkowskiej, czyli tam, gdzie miał stać główny plac miasta przecięty aleją Stalina.

Najtrwalszym urbanistycznym marzeniem, które podzielali polscy architekci przed wojną i po wojnie oraz niemieccy w czasie okupacji, jest potrzeba stworzenia "nowego centrum". Sanacyjnym władzom przeszkodził wybuch drugiej wojny światowej, nazistom - koniec tejże.

Po 1945 r. wydawało się, że w nowej rzeczywistości wszystko jest możliwe - nowa Polska, nowy człowiek i nowe miasto. W warszawskich gabinetach zdecydowano jednak, że istnieją w Polsce miasta bardziej potrzebujące pieniędzy, zwłaszcza te zniszczone w czasie wojny i te, w których jest zlokalizowany przemysł ciężki. Łódzkich pomysłów nie wpisano więc do Planu 6-letniego.

Tekst ukazał się w 2013 r.

Korzystałem z pomocy p. Aleksandry Sumorok z Akademii Sztuk Pięknych, autorki książki "Architektura i urbanistyka Łodzi okresu realizmu socjalistycznego".