ROK TUWIMA. Człowiek ulany z powietrza

Trwa Rok Juliana Tuwima. Poeta urodził się w 1894 roku w Łodzi, w kamienicy przy ul. Kilińskiego 46. Najdłużej mieszkał przy ul. Struga 42. W swojej twórczości wielokrotnie nawiązywał do lat spędzonych w Łodzi (m.in. rzeźba konia na lecznicy przy ul. Kopernika, rewolucja 1905 roku).

Poeta już za życia był oceniany w rozmaity sposób. Poniżej znajdują się wypowiedzi osób, które znały Tuwima. Opisywały go z różnych perspektyw. Ich sądy są diametralnie różne: jedni widzieli w nim sprzedawczyka, który wsparł autorytetem Polskę Ludową, inni ? szlachetnego człowieka, zabiegającego o pomoc dla przyjaciół i nieznajomych. Jedni twierdzili, że jego poezja zginie, pozostawiając jedynie wspomnienie niezwykłej osobowości autora, inni nie mogli wybaczyć plamy na biografii, uznając za to niezwykłość wierszy.

Julek nie miał zwyczaju celebrowania swojej osoby, nie onieśmielał otoczenia, nie przytłaczał go swoją wielkością. Przystępny dla każdego, kto się do niego zwracał, nieraz dawał się zanudzać i zamęczać cudzymi sprawami. Nie zbywał ludzi słowami. Nie uprawiał tego, co nazywał ?załatwianiem spraw za pomocą słów?. Był konkretny, szybki w reakcjach. Bawiła go rola dobrej wróżki, która ma dar spełniania życzeń. Chciał olśniewać i uszczęśliwiać. Potrzebne mu to było do życia.

Tuwim był kolorowym ptakiem, mieniącym się coraz to nową barwą. Podziwiałam je wszystkie... I, o Boże, jakżeż ja się musiałam o niego wykłócać i na ile stron naraz. Tu ? że pije i że pornograf, tam ? że jeździ na wieś do gościnnych ziemiańskich domów, a jest niby socjalistą; ówdzie ? że to propagator defetyzmu, gdzie indziej ? że chodzi na każdą rewię wojskową; że renegat, bo moskalofil, że renegat, bo chociaż Żyd, nie pisze po żydowsku, a powinien; że bluźnierca, bo ośmiela się w ogóle pisać o Bogu...

Przed wieczorem spędziłem prawie dwie godziny u Tuwima. Asymilacja narodowa i kulturalna jego i jego żony osiągnęła szczyt. Jest ciężko chory, a jego sytuacja materialna przykra. Przestając z tymi ludźmi, stykam się z krwawą tragedią wyobcowania i asymilacji, która zbankrutowała. Ludzie na rozdrożu, ludzie bezradni i zdeprymowani, w sytuacji bez wyjścia. W rezultacie wychowania, jakie otrzymali w rodzinnym domu, oddalili się od swojego narodu, zaś naród, któremu oddali duszę, każdą kroplę krwi ? odtrąca ich.

Więc dla nas, Żydów, był Tuwim oportunistycznym renegatem, dla antysemitów ? agentem tajnego rządu. Więc wśród wielu publicystów żydowskich uchodził za symbol asymilacyjnego załgania, a dla endeckiego publicysty był upiorną zjawą żydowskiego panimperializmu.

Przed kilkoma dniami na Kalatówkach w Zakopanem miałem sposobność nagle skonfrontować się z Tuwimem. Dziewczynki nie znały go jeszcze, były nim zachwycone. A ja zobaczyłem go w innym, nie mieszczańskim otoczeniu, na tle gór, i uderzyła mnie nagle cała niesamowitość tego zjawiska. Niewątpliwie są w tym człowieku promieniejące, wprost uderzające cechy wielkości. Przede wszystkim wielkość szlachetności, dobroci, czystości. Właśnie w tym górskim otoczeniu wydał się jakby ulany z powietrza górskiego, czysty i przejrzysty, choć nieskomplikowany. Człowiek, dla którego istnieje jedyne zagadnienie: poezja. Jak powstaje i skąd? I stąd te naiwności życiowe, neurastenie i rozgoryczenia, to przejmowanie się ludzkimi świństwami. Co prawda teraz jest on jak gdyby zaszczuty, na każdym kroku natyka się na nieprawdopodobne rzeczy (...). Ale to wszystko minie i jeżeli może nie za bardzo zostaną wiersze Tuwima, to zostanie wspomnienie człowieka niezwykle przejrzystego.

Julian Tuwim: Jest on nastrojony entuzjastycznie dla sprawy przemian społecznych w Polsce i wraca do kraju. Przyjął mnie bardzo serdecznie. Zrobił na mnie wrażenie człowieka ciężko chorego nerwowo, na pograniczu manii prześladowczej. Nie ma prawie żadnych kontraktów z Amerykanami, do pism amerykańskich nie pisywał, przez Polonię był szczuty. Żyje w New Yorku jak na wyspie bezludnej, pogrążony w Puszkinie.

Bardzo inteligentny Herling porównał ?Kwiaty polskie? do ?Pana Tadeusza?, co jest lekkomyślną zbrodnią i idiotyzmem. ''Pan Tadeusz'' jest bowiem arcydziełem poezji, kompozycji i najwyższego wzniesienia się moralnego, podczas gdy ?Kwiaty polskie? są bezładną kombinacją gówna i złota, czystej poezji i czystego skurwysyństwa.

Tuwim wielbi Mickiewicza, kocha pejzaż polski, ale w gruncie rzeczy w tej swojej istocie, gdzie tworzy się rytm jego wierszy, jest Mickiewiczowi obcy, jest potomkiem i uczniem Puszkina. Z Broniewskim jest ta sama sprawa. Obaj oni właściwie przystali do bolszewików. Przystali do Rosji.

Grydzewski przekonywa mnie w liście, że Tuwim jest największym między pisarzami i w tym stopniu bez konkurencji sługusem bolszewickim. Widać, zawsze pod urokiem jego wierszy, chciałem wierzyć, że jest inaczej, i coś sobie wmówiłem. Ale w sekrecie powiem: te wiersze zostaną na zawsze, nawet gdyby trzeba było Tuwima wygnać z Polski.

Poniżenie literatury polskiej. Do Warszawy raczył przyjechać sekretarz generalny Związku Pisarzy Sowieckich, poeta Surkow (...) z pisarką Karawajewą. Obecność obowiązkowa. (...) Szybkim krokiem wchodzi krępy, przysadkowaty, z chytrymi oczami enkawudzisty Surkow, za nim Karajewa, czterdziestopudowa kupczycha z Dostojewskiego, baba jak piec, za nimi aktyw, wedle rangi. Sala klaszcze gorąco, ale z pierwszego rzędu zrywa się wielki poeta polski, podbiega do grafomana czekisty i w ekstazie klaszcze mu przed samym nosem.

Tak, ale poznałem w 1957 akowca, którego tenże wielki poeta odciął od stryczka. Na błaganie matki wybłagał jego życie u Bieruta. (...) Ta głowa przeważy na szali ostatecznej. Nie są to sprawy proste. Oklaskowa ekstaza poety nie wynikała ze służalczości, nie był też, wbrew pozorom i gadkom, poetą dworskim. Był ekstatykiem, musiał kogoś wielbić, tańczyć przed Arką Przymierza, żył tylko chwilami tych uniesień i tylko dzięki tym chwilom. Jak to wszystko było poplątane za groźnych czasów stalinizmu i nikt, kto sam nie przeżył tej opresji, nie ma moralnego prawa potępiać ani usprawiedliwiać.

Śmierć Tuwima. Wyobrażam sobie nekrologi. Ale tu, prywatnie, mogę zanotować: zmarł największy współczesny poeta polski. Największy. Niewątpliwie. Wielki? Hm...

Nie wprowadził nas w nic, niczego nie odkrył, w nic nie wtajemniczył, nie dostarczył żadnego klucza. Ale wibrował ? tryskał ? olśniewał... magią ?poetyckiego słowa?. Taka zmysłowa wibracja poetyckiej harfy, ziejącej werbalnym luksusem, jest w sztuce najwyższą aspiracją ludów prymitywnych; więc był to poeta, który nie przynosił nam zaszczytu, nawet trochę nas demaskował. Wstyd polega na tym, że o każdym wierszu Tuwima możemy powiedzieć, iż jest ?cudowny?, ale na pytanie, co tuwimowskiego wniósł Tuwim w poezję świata, nie potrafimy udzielić odpowiedzi. Gdyż Tuwim jako Tuwim, to jest jako osobowość, nie istniał. Harfa bez harfiarza.

Julian Tuwim nie żyje. Te słowa trudno z sobą pogodzić. Umarł On, który był samym życiem. (...) Talent jego graniczył z geniuszem. Talent ten miał sto barw, sto strun, był zawsze niespodzianką. Dla Tuwima nie było rzeczy wielkich i małych, w najdrobniejszej ukazywał się On cały, niepodzielny. Cały był pasją, w pełnym tego słowa znaczeniu: namiętnością i cierpieniem. Kochał to, co dobre, i nienawidził, co złe, całym sercem. (...) Był nie tylko nowatorem, odnowicielem poezji; jest jej trwałym drogowskazem w pochodzie naprzód. (...) Był ogniem, który Go spalił. Cokolwiek rzekł, cokolwiek poczynał, było wielkoduszne, było szlachetne. Zgasł nie tylko świetny, znakomity pisarz. Odszedł wielki człowiek, który był wielkim poetą.