Tyran czy wizjoner? 180. urodziny Izraela Poznańskiego

''Wczoraj o godzinie 6 rano zmarł po długich cierpieniach znany przemysłowiec Izrael K. Poznański. Kim był zmarły dla Łodzi, dla rozwoju jej przemysłu wie każde niemal dziecko, to też wieść o jego śmierci lotem błyskawicy obleciała miasto, wzbudzając powszechny żal'' - 30 kwietnia 1900 r. donosił łódzki dziennik ''Rozwój''.

Następnego dnia ukazała się relacja z pogrzebu: ''W dniu wczorajszym o godzinie 3 1/2 po południu z mieszkania przy ul. Ogrodowej wyruszył ul. Zachodnią, Konstantynowską, Nowym Rynkiem [pl. Wolności - dop. red.] i Średnią [Pomorska - dop. red.] orszak pogrzebowy, podążający za zwłokami b. p. I. K. Poznańskiego. Przed katafalkiem szli pracownicy i robotnicy fabryczni grupami z przełożonymi i majstrami na czele. Za zwłokami w oddaleniu kilku kroków szła rodzina zmarłego, następnie przedstawiciele różnych instytucyj, a za nimi tysiączne tłumy. Kiedy orszak pogrzebowy wyszedł z ulicy Średniej na drogę, prowadzącą do cmentarza, nowe tłumy kilkunastotysięcznego narodu stały szpalerami obok drogi. Na pogrzebie, oprócz rodziny, przyjaciół, znajomych zmarłego przybyłych z różnych stron kraju i z zagranicy, przybyło mnóstwo przyjezdnych z okalających Łódź miast i wsi. Porządek na pogrzebie utrzymywała policya wspólnie ze strażą ogniową oraz liczny zastęp stróży domów''.

Był to ostatni akord policyjnej ochrony roztoczonej nad Poznańskim. Tak jak w przypadku pozostałych przedstawicieli łódzkiej burżuazji - bez przemocy carskiego aparatu władzy i bez jego polityki gospodarczej nie byłoby olbrzymiego majątku żydowskiego fabrykanta. Na niewiele zdałaby się przedsiębiorczość, zmysł do interesów i żądza bogactwa.

Izrael Poznański urodził się 25 sierpnia 1833 r. w Aleksandrowie Łódzkim. Jego rodzina w następnym roku przeprowadziła się do Łodzi, osiadając na Starym Mieście. Tutaj Kalman, ojciec Izraela, prowadził handel towarami łokciowymi i artykułami korzennymi. Jako kupiec z tej branży był zaliczany do największych w Łodzi.

Fortuna kilku znaczących łódzkich fabrykantów miała swój początek w małżeństwie, a dokładniej - w posagu. Tak kapitał początkowy zdobył Karol Scheibler, w pewnym okresie drugi najbogatszy człowiek w Królestwie Polskim, i tak też postąpił 18-letni Izrael, absolwent progimnazjum. Jego wybranką była Leonia Hertz, córka sekretarza szpitali żydowskich w Warszawie. Wraz z małżonką Poznański otrzymał sklep z towarami łokciowymi, a poprzez teścia sieć kontaktów ze stołeczną burżuazją. Do kompletu stary Kalman podarował synowi sklep i skład sukna w Łodzi. Wiadomo że w posiadaniu 18-latka była jeszcze niewielka manufaktura. Na tej bazie założył spółkę handlową w postaci domu handlowego ''I. K. Poznański''.

''Na gruncie łódzkim był I. K. Poznański jednym z pierwszych Żydów, którzy odchodzili od tradycyjnych zajęć, przechodząc do wytwórczości przemysłowej. Jego sukcesy na polu ekonomicznym były związane z umiejętnym kojarzeniem kilku form aktywności gospodarczej, a uzyskane w ten sposób środki posłużyły do tzw. ?pierwszego pchnięcia? w drodze przejścia od produkcji manufakturowej do przemysłowej'' - pisze Kazimierz Badziak w artykule ''Wielkość i upadek fortuny Poznańskich''. Do tego należy dodać zniesienie granicy celnej między Królestwem Polskim a Cesarstwem oraz wzrost zapotrzebowania na wyroby włókiennicze po wojnie krymskiej zakończonej w 1856 r. W 1861 r. firma Poznańskiego zatrudniała już 68 osób i dysponowała 50 warsztatami tkackimi.

Poznański prowadził własny interes, ale doświadczenie handlowe zdobywał, równocześnie pracując jako pośrednik sprzedaży przędzy bawełnianej w zakładach fabrykanta Karola Scheiblera. W latach 1866-1873 otrzymywał nie tylko prowizje, ale także kontakty handlowe z innymi pośrednikami m.in. w Odessie. Po latach wykorzystał je na własny użytek.

Często powtarza się, że państwo blokuje przedsiębiorczość. Powinno usunąć się w cień, pozostawiając rynkowi jak najwięcej ''naturalnej'' swobody. Łódź pokazuje, że to właśnie państwo przyczyniło się do wzbogacenia łódzkich przedsiębiorców.

W latach 60. XIX w. zaczął się korzystny czas dla przedsiębiorców. Rosła inflacja, co sprawiało, że produktu z importu coraz częściej przegrywały z lokalną produkcją. W tym czasie Łódź dorobiła się połączenia kolejowego. W 1864 r. zmieniono przepisy, które pozwalały mieszczanom-rolnikom, czyli łodzian jeszcze z okresu Łodzi przedprzemysłowej, sprzedawać grunty orne osobom spoza ich grupy społecznej. Wtedy właśnie Poznański zaczął skupować tereny w okolicy Ogrodowej, Zachodniej, Drewnowskiej i Srebrzyńskiej, na których po kilku latach stanęło jego fabryczne imperium. W międzyczasie rosyjskie władze wprowadziły korzystną dla przemysłu w Królestwie Polskim politykę celną. Od 1877 r. tzw. złote cła zahamowało import z rozwiniętych krajów Europy Zachodniej. W tej sytuacji łódzcy fabrykanci zaczęli opanowywać rosyjskie i dalekowschodnie rynki zbytu, eksportując tam w końcu XIX w. ok. 75 proc. produkcji.

Poznański - jak i inni fabrykanci - korzystali nie tylko z przepisów wprowadzanych przez carat, ale także z jego siły militarnej. Lojalność wobec władzy młody przedsiębiorca zaznaczył już w 1863 r. podczas powstania styczniowego. W Łodzi wprowadzono wówczas stan wojenny. Pod koniec roku fabrykant Ludwik Geyer wyprawił bankiet dla Aleksandra von Broemsena, naczelnika wojennego zarządzającego w okolicach egzekucje i zsyłki na Sybir. Podczas przyjęcie wręczono pułkownikowi adres dziękczynny podpisany m.in. przez Poznańskiego.

Oczywiście firma rozrastała się później także wskutek pomysłowości Poznańskiego. Dzięki kupnie angielskich maszyn w 1872 r. Poznański przeszedł od produkcji manufakturowej do zmechanizowanej. W nowoczesnej tkalni dwa lata później pracowało już prawie 300 majstrów i robotników. Nowoczesne maszyny umożliwiały wysoką jakość przy niskich kosztach. W latach 70. zysk Poznańskiego wynosił aż 35 proc. od zainwestowanego kapitału. Pieniądze łódzki fabrykant inwestował w usamodzielnienie firmy od zewnętrznych dostawców. Kupował krosna, zbudował oddział budowy i naprawy maszyn włókienniczych. W 1883 r. powstała na potrzeb zakładu gazownia, a w 1885 r. farbiarnia i drukarnia tkanin

Za lojalność władza potrafiła podziękować. W zakładach Poznańskiego warunki pracy były jedne z najcięższych. Praca niejednokrotnie trwała po 16 godzin. Chętnie zatrudniano kobiety i dzieci, gdyż obowiązki ich były takie same jak dorosłych mężczyzn, ale płace niższe (kobiety - 50 proc., dzieci do lat 15 - 20 proc. pełnej pensji). W 1885 r. na ogólną liczbę 2155 robotników przy ul. Ogrodowej pracowało 1367 kobiet i 198 dzieci. W tym samym roku wskutek protestów robotniczych car zakazał zatrudniania dzieci poniżej 12. roku życia, a starsze (12-15 lat) mogły pracować tylko 8 godzin i nie w godz. 22-5. Inspekcje jednak były rzadkie, a kary niezbyt wysokie.

W sierpniu 1883 r. robotnicy Poznańskiego wystąpili przeciwko zmuszaniu ich do pracy w dni świąteczne. Strajk starano się uśmierzyć zwolnieniem 50 osób, a gdy niepokoje wciąż trwały Poznański poprosił o interwencję policji i kozaków. Nie po raz pierwszy i nie po raz ostatni. W 1882 r. strajk w okręgu łódzkim objął 80 tys. ludzi. Robotnicy domagali się podniesienia płac i skrócenia czasu pracy. Gdy strajk nie wygasł samoistnie po kilku dniach Scheibler i Poznański wysłali w imieniu całej łódzkiej burżuazji przemysłowej dwie depesze: jedną do gubernatora piotrkowskiego, drugą do Warszawy do generałagubernatorra Josifa Hurki. Obie depesze miały identyczny tekst: ''Trzydzieści tysięcy robotników rzuciło pracę i zmusza pozostałych do strajku, skutkiem czego grozi największe niebezpieczeństwo (...). Proszę najpokorniej Waszą Ekscelencję o nieodmówienie koniecznej bezzwłocznej pomocy'' Do akcji tłumienia strajku przystąpił pułk wojska i 60 kozaków. Hurko zalecał żołnierzom: ''strzelać, kul nie żałować''. Po kilku dniach ''zapanował spokój''. Bilans: 100 zabitych, ponad 300 rannych i 348 uwięzionych.

W 1891 r. 1 maja ''duże poruszenie dało się zauważyć wśród robotników fabryki I. K. Poznańskiego, jednej z największych w mieście. Agitacja socjalistów padła na podatny grunt, ponieważ były tu znacznie niższe zarobki i najwyższe kary w porównaniu z innymi fabrykami. Zajścia zaczęły się rano, kiedy robotnicy odmówili rozpoczęcia pracy. Po przerwie obiadowej zebrało się ok. 800 osób, domagając się podwyższenia płac i skrócenia dnia roboczego. Pomimo brutalnej interwencji kozaków i policji, część ich nie wróciła do warsztatów. Wieczorem zaś młodzi robotnicy, wychodzący grupkami z fabryki, obrzucili kamieniami patrol policyjno-wojskowy. W południe następnego dnia znowu przerwało prace w tkalni 600 robotników, którzy usiłowali wymusić na Poznańskim podwyższę płac. Wezwane wojsko i policja aresztowały kilkadziesiąt osób, pozostali wrócili do pracy'' - pisali Alicja Barszczewska-Krupa i Paweł Samuś w książce ''Łódź. Dzieje miasta''. Biznes znów się kręcił.

Dzięki nowoczesnej technologii, niskim płacom i długiemu czasowi pracy Poznański podbijał coraz to nowe rynki. O biznesowym wizjonerstwie i możliwościach niech świadczy to, że jako pierwszy łódzki przemysłowiec wybudował w 1887 r. oczyszczalnię bawełny rosyjskiej w Agdasz na Zakaukaziu. Dzięki temu jego firma nie była skazana na drogi surowiec z Ameryki Południowej czy Indii. Poznański jako pierwszy w Łodzi przekształcił firmę w spółkę akcyjną. W 1889 r. wyraziły na to zgodę władze rosyjskie. Ci, którzy myślą, że obroty nieistniejącymi pieniędzmi to urok współczesnego kapitalizmu, powinni wiedzieć, że w Spółce Akcyjnej Wyrobów Bawełnianych I. K. Poznański aż 30 proc. kapitału zakładowego nie miało pokrycia w majątku spółki. Ułatwiało to jednak prowadzenie interesu.

W chwili śmierci założyciela zakłady Poznańskiego zatrudniały 6225 osób. Dziś żadna łódzka firma nie zbliżyła się do tych wartości. Po Poznańskim zostały famuły, szpitale, imponujące budynki fabryczne i pałac, któremu jednak wielu wytyka bezguście. Pozostała także legenda. Dlatego też o urodzinach Poznańskiego pamiętamy, łącząc jego życie z okresem świetności Łodzi. Pytanie tylko, czy ci, którzy dzisiaj je obchodzą, w czasach Poznańskiego ściskaliby mu ręce i składali życzenia pomyślności, czy raczej dostaliby żołnierską kolbą w twarz, gdy zażądaliby wolnej niedzieli.