Tajemnicza katastrofa lotnicza pod Tuszynem. Dziś rocznica

Obraz Tomasza Króla

Samolot pasażerski Li-2 był darem od ZSRR. W 1945 roku Polska dostała 10 takich wyeksploatowanych maszyn. Wszystkie trafiły do Polskich Linii Lotniczych LOT. Jednym z nich, o numerze SP-LKA, leciał kapitan Marian Buczkowski, drugi pilot Hieronim Bakalus, radionawigator Kazimierz Jurgo i mechanik pokładowy Andrzej Olesiński. 15 listopada 1951 r. mieli kurs ze Szczecina do Poznania, z Poznania do Łodzi, a z Łodzi do Krakowa. Po godz. 10 samolot wystartował z łódzkiego lotniska Lublinek. Zdołał przelecieć 20 km, rozbił się w miejscowości Górki Duże.

Wieś Górki Duże niedaleko Tuszyna nieprzypadkowo ma taką nazwę. Tu znajduje się najwyższe wzniesienie Wyżyny Łódzkiej - 288 m n.p.m. Na nim stoi wieża nadajnikowa. Samolot nie doleciał do wzniesienia. Rozbił się u jego stóp.

Li-2 leciał codziennie nad wsią Górki Duże o tej samej porze. - Jak go widzieliśmy, to wiadomo było, że jest godz. 10.30, a mało kto w tamtych czasach miał zegarek - opowiada Aleksander Burczyński, który w 1951 roku był 19-letnim chłopakiem i tego dnia dorabiał pomagając przy budowie szosy do Tuszyna. - Od rana była straszna mgła. Leciał tak nisko, że krzyknęliśmy: ''Zaraz tu będzie katastrofa! Zahaczy o słup!''. I nie czekając zaczęliśmy biec w tamtą stronę - pan Aleksander pokazuje pole na wzniesieniu. - Wiedzieliśmy, że spadnie. I tak było. Na tym słupie trzy druty niżej to jest napięcie, a dwa u góry cieńsze to piorunochron. O ten cieńszy zahaczył, drut okręcił się wokół śmigła. Samolot poleciał dalej, zerwał druty z jeszcze dwóch słupów a potem rozbił się na kawałki - pan Aleksander odtwarzał w pamięci chwilę sprzed ponad 60 lat.

Aleksander Burczyński mieszka w ostatnim domu przed polem, na którym rozbił się samolot. Z kuchennego okna widać słup, o który zaczepił. - Jak zahaczył, był błysk! A zaraz potem słychać było, jak walnął. Dobiegliśmy z mężczyznami, żeby ratować, ale nie było tam żadnego ratowania. Wszystko się paliło. Ktoś urwał się z fotelem przypięty pasem bezpieczeństwa i płonął jak pochodnia. Dojść nawet nie można było. Potem był wybuch, bo walnął zbiornik z paliwem i jeszcze gorszy pożar się zrobił. Tylko jedna kobieta się nie spaliła, bo odrzuciło ją na bok. Głowę miała urwaną - mówi pan Aleksander. - Zaraz straże się pozjeżdżały. Ale co tam straż? W tych beczkowozach mieli po 300-400 litrów wody. Psiknęli trochę, nic to nie dało. Staliśmy i patrzyliśmy, jak się pali.

Żona pana Aleksandra miała wtedy 9 lat, ale pamięta tamtą atmosferę: - Wszyscy rozpaczali we wsi i przeżywali. Tatuś mi nie pozwolił pójść, ale i tak poszłam. Tam się samo płakało - opowiada. Do wraku nie dopuszczono nikogo. Przyjechała milicja, kazała mężczyznom z Ochotniczej Straży Pożarnej otoczyć teren. Później sami pilnowali, żeby nikt nie podszedł.

- Przyjeżdżały rodziny, ale nie można było nikogo zidentyfikować. Tam nie było ludzi, tylko kości. Jedynie ta kobieta bez głowy, reszta to szkielety. Przywieźli trumny, włożyli to, co znaleźli. Jeszcze dwa lata później, jak ktoś kopał, czy orał w polu, znajdował kość, albo nogę - mówi Burczyński.

- Wiele lat później na miejsce tragedii przyjeżdżały rodziny ofiar katastrofy. Mieszkańcy wsi pokazywali im to miejsce. Ludzie postali, popłakali, pojechali. Dziś już nikt tu nie przyjeżdża, tylko ten aktor Zbigniew Buczkowski był u męża dwa razy - mówi pani Burczyńska.

Dzień po katastrofie Dziennik Łódzki i Dziennik Polski, który ukazywał się w Krakowie, przedrukowały tę samą depeszę Polskiej Agencji Prasowej: ''W dniu 15 listopada w pobliżu Łodzi uległ katastrofie samolot pasażerski ''Lot''. W katastrofie zginęło 12 pasażerów i 4 osoby załogi. Nazwiska ofiar katastrofy: Greniewski, Blachniarek, Raczko, Krupiec, Weinert, Weinert, Śląski, Wicherski, Michałowski, Groński, Skuplin, Zyk. Pierwszy pilot Buczkowski, drugi pilot Bakalus, radiotelegrafista Olesiński i nawigator Jurgo. Dla zbadania przyczyn katastrofy Prezydium Rządu powołało specjalną komisję, która natychmiast przystąpiła do pracy.'' Specjalna komisja pracowała niecałe dwa tygodnie, ale nie wiadomo, kto w niej był i jak ustalała przyczyny tragedii. Mieszkańcy Górek Dużych zapewniają, że nikt ich nie przesłuchał: ani milicja, ani UB, ani żadna komisja.

30 listopada 1951 r. w Dzienniku Łódzkim i Skrzydlatej Polsce ukazały się informacja podane za PAP-em. Komisja stwierdziła, że tego dnia były trudne warunki atmosferyczne, a stan samolotu bez zarzutu. Miał wszystkie urządzenia pozwalające latać w dzień i w nocy bez względu na pogodę. Winą obarczyła pilota. ''Kapitan statku powietrznego podjął błędną decyzję dokonania przelotu Łódź-Kraków pod chmurami, które tego dnia znajdowały się bardzo nisko, bo zaledwie 120 m nad lotniskiem w Łodzi, a na trasie lotu miejscami sięgały powierzchni ziemi. W szóstej minucie lotu samolot znajdujący się w odległości 20 km na południe od Łodzi (w okolicy miasteczka Tuszyn) trafił na gęstą mgłę, która spowiła wzgórze o wysokości 260 m n.p.m. (...) W ostatniej chwili pilot usiłował poderwać samolot do góry. Było już za późno i samolot zawadził lewym skrzydłem o skraj poprzeczki masztu. Siłą uderzenia urwane zostały trzy metry skrzydła. Opadając samolot uderzył o pagórek. Wskutek wstrząsu popękały przewody benzynowe i wybuchł pożar.''

W oficjalną wersję przyczyn katastrofy nie wierzą rodziny załogi. Cały czas są przekonane, że załoga została zmuszona do lotu niesprawną maszyną przez funkcjonariusza UB. Pojawiła się nawet wersja o przystawieniu kapitanowi pistoletu do głowy.

Kapitan Marian Buczkowski w chwili katastrofy miał 33 lata. Nauczył się latać w szkole lotniczej w Dęblinie. Brał udział w walkach nad Warszawą w czasie kampanii wrześniowej. Jego samolot został zestrzelony, a sam Buczkowski ranny.

Kiedy zginął, jego syn Zbigniew, znany aktor, miał osiem miesięcy. W rodzinie było już jedno dziecko - 4-letni brat Waldemar, a mama z kolejnym była w trzecim miesiącu ciąży. Trzeci syn dostał imię Marian, po ojcu.

PLL LOT chciał urządzić Buczkowskiemu pogrzeb z honorami, orkiestrą, ale wdowa nie zgodziła się i przyprowadziła księdza. Była cicha, rodzinna uroczystość. - Dostaliśmy odszkodowanie pięć, czy sześć pensji ojca, to wszystko. Mama poszła do Ministerstwa Transportu. Poprosiła o przydział mieszkania z łazienką, żeby miała gdzie kąpać dzieci. To były czasy stalinowskie, ale człowiek jest tylko człowiekiem. Jak urzędnik zobaczył młodą wdowę z dwójką małych dzieci zlitował się i dostaliśmy mieszkanie, które było zadośćuczynieniem za ten wypadek - opowiada Zbigniew Buczkowski.

Wdowa po kapitanie nigdy nie ułożyła sobie życia z nikim innym, sama wychowała trzech synów. O szczegółach katastrofy Zbigniew Buczkowski dowiedział się znacznie później. - Mama wcześniej nie chciała mnie i braciom mówić za dużo. Obawiała się, że jako dzieci będziemy paplać - wspomina. - Ojciec zgłosił awarię silnika, ale trzeba było jakiegoś partyjniaka zawieść do Krakowa. Wtedy stała się rzecz straszna, bo ojca siłą zmusili. A jak nie, to pod sąd! Chciał, nie chciał, musiał lecieć. Tak traktowali pilotów! Ojciec był przecież przedwojennym oficerem, a wiadomo, że w czasach stalinowskich przedwojenny oficer to wróg.

O sterroryzowaniu kapitana mówi rodzina drugiego pilota Hieronima Bakalusa. - Moja babcia Marcela Salomea Mahunik była starszą siostrą Hieronima Bakalusa. Zawsze mówiła, że wujek został sterroryzowany. Podobno ktoś na lotnisku podsłuchał rozmowę ubeka z kapitanem samolotu. Ubek mówił, że bardzo ważna persona musi dotrzeć do Krakowa. Kiedyś wydawało mi się to irracjonalne, ale gdyby to była nieprawda, dlaczego sprawę zamieciono pod dywan? - pyta Tomasz Król, krewny drugiego pilota, malarz.

Hieronim Bakalus pochodził z Rybotycz w Bieszczadach. Był najmłodszy z załogi. Miał 24 lata, dziewczynę i plany małżeńskie. Ukończył ''Szkołę Orląt'' w Dęblinie i znalazł pracę w LOT. Był pilotem tylko rok.

Władysława Król, jego siostrzenica, tak zapamiętała wujka: - Od zawsze pragnął zostać pilotem. Dorastał w czasie wojny. W jednym roku wojny panował straszny głód. Aby nie czuć głodu wujek przesypiał całe dnie. Wieczorami chodził w Rybotyczach na tajne nauczanie szkolne. Wujek, mimo że był dosyć wysoki to, jednak z powodu głodu posturę miał mizerną. Wszyscy mu odradzali zostanie pilotem, ale on się uparł. Nawet jego przyszły szwagier, czyli mój ojciec, pytał dlaczego tak niebezpiecznego zawodu chce się podjąć. Wujek odpowiedział: ''Tak samo niebezpiecznie jest jeżdżąc po ziemi czy latając''.

- Babcia przeżyła dwie wojny, była odważna. Nigdy nie ukrywała swojej wiedzy na temat przyczyn katastrofy - mówi Tomasz Król i pokazuje starą zniszczoną fotografię, na której babcia stoi na cmentarzu w Rybotyczach przy nagrobku z charakterystyczną łopatą śmigła i opowiada grupie dzieci o swoim bracie.

Czy silnik samolotu miał awarię? W tę wersję wątpi Andrzej Amerski, pasjonat lotnictwa z Łodzi, który interesuje się sprawą katastrofy od wielu lat. Rozmawiał o niej z osobami, które w latach 50. pracowały na lotnisku Lublinek.

- Pierwsza wersja była taka, że samolot przyleciał do Łodzi z niesprawnymi silnikami. Ale tego by się nie utrzymało w tajemnicy. Jak była awaria, to wszyscy na lotnisku, a nawet mieszkańcy okolicznych domów, wiedzieli. A ci, którzy wtedy pracowali na lotnisku, nie słyszeli o żadnej awarii - rozmawiałem z kolegą tego, który tankował samolot 15 listopada 1951 r. I jeszcze jakby miał niesprawne silniki, to nie nawinąłby drutu na jeden i drugi silnik. Koniec kropka - mówi Andrzej Amerski.

Wersja z pistoletem też jest dla niego nie do przyjęcia. - Jeśli kogoś zmuszono by do lotu, co doprowadziłoby do rozbicia maszyny, uznano by to za sabotaż i skazano go na śmierć. To ludzie na Lublinku o tym nie wiedzą, a rodziny pilotów wiedzą? Skąd? - pyta Amerski.

Wojciech Matz, szef wyszkolenia i instruktor w szkole pilotów, przez 36 lat kapitan w PLL LOT wielokrotnie rozmawiał o katastrofie ze swym nieżyjącym już ojcem, który po wojnie był zawiadowcą lotniska na Lublinku. - Decyzję o tym, czy lecieć, czy nie, podejmuje zawsze kapitan. I tak było wtedy, choć kierownik ruchu nie powinien pozwolić mu na start w taką pogodę. Od razu po starcie samolot powinien iść w chmury. Pilot popełnił błąd: leciał za nisko - mówi Matz, który sam nie raz latał tą trasa, co Li-2, bo chciał przekonać się, jak tamta katastrofa mogła przebiegać. - Ciągle nie mogę zrozumieć, dlaczego lecieli tak strasznie nisko? - zastanawia się Matz.

Dokładnie rok temu, 15 listopada 2012 r., pojechaliśmy z Karolem Gaworą i Andrzejem Amerskim w miejsce, gdzie rozbił się samolot. W latach 50. Gawora był już pilotem, korzystał z tych samych urządzeń pokładowych, co kapitan Buczkowski. Rocznik 1930 i jeszcze czasem lata. To szanowana postać w środowisku łódzkich seniorów lotnictwa, wyszkolił wielu pilotów m.in. gen. Andrzeja Błasika, płk. Władysława Leśnikowskiego.

- Dla mnie jest jasne, jak było. Samolot leciał skośnie do przewodów i zaczepił o słup. Drut nakręcił mu się na śmigło. Leciał z tym drutem, drut go hamował, pociągnął za sobą słup. Ten i następny. Drut się prawdopodobnie później urwał i ściągnął go w bok. Jeśli mały samolocik wpadnie w druty, to leży 20-30 metrów dalej. A duży samolot, który waży kilkadziesiąt ton, nie mógł się w miejscu zatrzymać - rekonstruuje wydarzenia sprzed 60 lat.

Dlaczego leciał tak nisko? - pytam.

- To niezrozumiałe. Samolotem z pasażerami jest to zabronione. Jak była mgła, wtedy nie latało się wcale. Ja w swoim życiu dużo razy kombinowałem, narażałem się, ale byłem młody i latałem sam, więc nie ryzykowałem życia pasażerów. Domyślam się, że była potrzeba polecieć do Krakowa, z jakichś ważnych powodów, pomimo warunków atmosferycznych - domyśla się Karol Gawora.

W wersję z przystawianiem pistoletu do głowy Gawora nie wierzy. Znał tamte realia: - Wtedy samolotami latały w delegacja służby wojskowe, UB, milicja. Mówiono tylko: ''Jest ważna sprawa, ważni ludzie, musisz lecieć''. Rozkaz wystarczył, nie trzeba było pistoletu. To musiał być osoboważny lot.

Marcela Salomea Mahunik przed pomnikiem

Przyczyn katastrofy nie poznamy nigdy, a pamięć o niej odświeżył Zbigniew Buczkowski. - Pomyślałem: wszędzie są pomniki ofiar katastrof lotniczych, a mój ojciec i pasażerowie nie są upamiętnieni - mówi. Pomnik odsłonięto 15 listopada 2010 r. Kiedy siostra pilota Hieronima Bakalusa dowiedziała się o nim, koniecznie chciała przyjechać. Zawiózł ją wnuk: - Babcia miała wtedy 96 lat. Pół roku później zmarła.

Pamiątkowy głaz stoi na rynku w Tuszynie oddalonym o kilka kilometrów od miejsca katastrofy. Na nim tablica: ''Pamięci kapitana Mariana Buczkowskiego, 4 członków załogi oraz 12 pasażerów samolotu polskich linii lotniczych LOT, którzy zginęli w tym miejscu w dniu 15 listopada 1951 roku''. Na pomniku łopata śmigła samolotu AN-2.