Geniusz, domowy tyran, inwalida. 120. urodziny Strzemińskiego

Władysław Strzemiński urodził się 21 listopada 1893 r. w Mińsku Litewskim, dzisiejszej stolicy Białorusi, a wówczas mieście Imperium Rosyjskiego. Był najstarszym spośród trojga dzieci Maksymiliana Benedykta i Ewy Rozalii z domu Olechnowicz. W chwili narodzin Strzemińskiego, jego ojciec miał 46 lat i jako oficer rosyjski chciał, by jego syn także został wojskowym. Z tego powodu już jako 11-letni chłopiec musiał rozstać się z dzieciństwem zapamiętanym głównie jako objadanie się świeżymi owocami i warzywami w przydomowym ogrodzie (przysmak: ogórki obficie oblane miodem). Wyjechał do oddalonej o ponad 700 km Moskwy, by zostać uczniem Korpusu Kadetów imienia cara Aleksandra II, a po siedmiu latach wstąpił do Wojskowej Szkoły Inżynieryjnej imienia cara Mikołaja w Petersburgu. Oddalenie od rodziny oraz wojskowy reżim zahartowały go fizycznie i psychicznie.

Po ukończeniu studiów jako oficer saperów dostał przydział do stacjonującej na białostocczyźnie I Dywizji Kaukaskiej. Był lipiec 1914 r. O nudnym koszarowym życiu na prowincji nie mogło być mowy - po niespełna miesiącu wybuchła pierw-sza wojna światowa. Strzemiński miał zostać jednym z 20 mln ludzi, których ten konflikt zbrojny uczynił inwalidami.Po latach opowiadał o zimnie, wielogodzinnych marszach, błocie, brudzie, wszach i ustawicznej oba-wie przed tyfusem. W 1915 r. jednostka dowodzona przez Strzemińskiego znalazła się niedaleko miasteczka Pierszaje w województwie nowogródzkim na Białorusi. To właśnie tutaj w nocy z 6 na 7 maja żołnierz wychodzący z sąsiedniego okopu potknął się i odruchowo rzucił trzymany w ręku odbezpieczony granat, który wpadł do rowu wypełnionym bratnimi żołnierzami. W wyniku wybuchu Strzemińskiemu musiano amputować dwie trzecie prawego uda i ponad połowę lewego przedramienia. Ciało pokrywały liczne rany po mniejszych odłamkach. Jeden uszkodził mu prawe oko. Kariera wojskowa legła w gruzach.

Już podczas rekonwalescencji w Moskwie zaczął poświęcać czas studiom artystycznym i twórczości malarskiej. "Większość ludzi w jego sytuacji zrezygnowałaby z aspiracji zawodowych, zadowalając się pobieraniem renty na jaką taką wegetację. On chciał rozpocząć wszystko od nowa. Zapewne wpływ na odnalezienie celu i nowych wartości w życiu, a także miejsca dla siebie w nim, miały rozmowy z młodziutką maturzystką, Katarzyną Kobro, która, podobnie jak wiele panienek z tak zwanych dobrych domów, przychodziła do szpitala opiekować się ofiarami wojny. (...) Opowiadała mu o zamiarze wstąpienia na studia rzeźbiarskie i radości, jaką daje jej tworzenie" - pisała Nika, córka Kobro i Strzemińskiego.

Po wyjścia ze szpitala odwiedził rodzinę w Mińsku, ale szybko wrócił do Moskwy, by w październiku 1918 r. podobnie jak Kobro podjąć studia w Pierwszych Wolnych Pracowniach Artystycznych. Szkoły jednak nie ukończył. Już kipiał od pomysłów arty-stycznych i prawdopodobnie szkoda było mu czasu na systematyczną naukę. Już rok później jego obrazy eksponowano na wystawach w Moskwie, Riazaniu i Witebsku, a także wytypowano do Muzeów Kultury Artystycznej. Mając 26 lat był już dobrze znanym artystą w porewolucyjnej Rosji, w której radykalizm przemian społecznych pod wodzą bolszewików szedł w parze z eksperymentami twórców nowej sztuki. W tym czasie do kręgu jego znajomych należał m.in. Kazimierz Malewicz i Aleksandr Rodczenko, z którymi zasiadał w Moskiewskim Kolegium do spraw Sztuki i Przemysłu Artystycznego.

Po wyjścia ze szpitala odwiedził rodzinę w Mińsku, ale szybko wrócił do Moskwy, by w październiku 1918 r. podobnie jak Kobro podjąć studia w Pierwszych Wolnych Pracowniach Artystycznych. Szkoły jednak nie ukończył. Już kipiał od pomysłów arty-stycznych i prawdopodobnie szkoda było mu czasu na systematyczną naukę. Już rok później jego obrazy eksponowano na wystawach w Moskwie, Riazaniu i Witebsku, a także wytypowano do Muzeów Kultury Artystycznej. Mając 26 lat był już dobrze znanym artystą w porewolucyjnej Rosji, w której radykalizm przemian społecznych pod wodzą bolszewików szedł w parze z eksperymentami twórców nowej sztuki. W tym czasie do kręgu jego znajomych należał m.in. Kazimierz Malewicz i Aleksandr Rodczenko, z którymi zasiadał w Mo-skiewskim Kolegium do spraw Sztuki i Przemysłu Artystycznego.

W 1919 r. umiera ojciec Strzemińskiego. Razem z matką i dwójką młodszego rodzeństwa przeprowadzają się do Wilna, gdzie podejmuje pracę dla gubernialnego Wydziału Sztuk Pięknych Ludowego Komisariatu Oświaty Republiki Białoruskiej. Rzuca się w wir aktywności. W Mińsku zdąży jeszcze wy-konać dekoracje służącej do ozdobienia miasta a z okazji pierwszej rocznicy powstania Armii Czerwonej. Projektuje propagandowe plakaty agitujące za wydajniejszą pracą na rzecz państwa - także w czasie wojny polsko-bolszewickiej.

Wspólnie z Malewiczem Strzemiński organizuje w witebskich Pracowniach Plastycznych ugrupowanie UNOWIS (skrót od rosyjskich słów Krzewiciele Nowej Sztuki) postulujące wprowadzenie sztuki we wszystkie strefy życia. Na spotkaniach dyskutuje się o nowych kierunkach sztuki i sposobach ich popularyzacji. "Okres rewolucyjny upływał pod znakiem niebywałego uniesienia i dążenia młodzieży ku nowej sztuce" - wspominał Malewicz. Ugrupowanie promieniuje - jej oddziały powstają m.in. w Moskwie, Piotrogrodzie i Smoleńsku, do którego przeprowadza się Strzemiński.

Do Smoleńska przyjeżdża także poznana w szpitalu Kobro zachęcona prężnością środowiska artystycznego. Drobna Rosjanka o wyrazistych oczach, zmysłowych ustach i wijących się, gęstych brązowych włosach podoba się Strzemińskiemu. Bywają w tych samych środowiskach, łączą ich poglądy na sztukę. Zauroczona Kobro nie zważa na kalectwo wybijającego się artysty. "Był przystojny, wysoki, bardzo męski, o ciemnych, falistych, choć nieco już przerzedzonych na skroniach włosach i wspaniałych, sugestywnie patrzących, błękitnych oczach. Początkowo nosił wąsy, ale pod wpływem matki zrezygnował z nich na długie lata (...). Ludzie, którzy się z nim stykali, szybko zapominali o jego inwalidztwie" - pisała Strzemińska.

Ślub cywilny wzięli na przełomie 1921 i 1922 r. Para zamieszkała przy głównej ulicy Smoleńska. "Studio w tym czasie wyglądało zabawnie. Całe wnętrze było zastawione jakimiś skrzynkami, kawałkami blachy, troci-nami, przedmiotami ze szkła. Była to paleta konstruktywizmu" - pisał z przekąsem Aleksander Korobow, przeciwnik nowych idei artystycznych.

Strzemiński szybko aklimatyzuje się w Polsce: zaczyna prowadzić wy-kłady na Wojskowych Kursach Maturalnych im. mjr. Łukasiewicza. Przeciwnie Kobro. W rodzinnym domu Strzemińskiego używa się tylko polszczyzny. W Smoleńsku wykładała w Szkole Ceramiki, a w Wilnie z powodu nieznajomości języka pomaga w domu teściowej i opiekuje się chorą siostrą męża. Córka Nika pisała: "Zaczęło do-chodzić do konfliktów. Dla męża zrezygnowała ze swojej ojczyzny i najbliższych, a w jego rodzinie nie stworzono dla niej przyjaznego klimatu. Na ulicach Wilna nieraz krzyczano za nią 'kacapka', obrzucano wulgarnymi wyrazami i pluto pod nogi, dając upust szowinizmowi albo nietolerancji. Oburzenie ludzi wywoływał również fakt, że rodzice mieli tylko ślub cywilny".

Nie mogąc znieść nie-życzliwej atmosfery, po śmierci siostry Strzemińskiego Kobro wyjechała do ojca do Rygi. Po pewnym czasie rzeźbiarka ustaliła z mężem, że za-mieszkają bez jego matki. Kobro zaczęła starania o polskie obywatelstwo, do którego potrzebny był ślub katolicki. Wzięli go w Rydze w lipcu 1924 r. W tym samym roku za-mieszkali w wiejskiej chacie w Szczekocinach, otoczonej lasami osadzie nad Pilicą. Strzemiński został podjął tam pracę nauczyciela w Gimnazjum Sejmikowym.

Strzemiński w tym czasie aktywnie działa. Współtworzy pismo "Blok" skupiające nowatorskich artystów z Mieczysławem Szczuką na czele. To na jego łamach Strzemiński po raz pierwszy napisał o tworzonym przez siebie kierunku artystycznym - unizmie. "Zawarte w nim sformułowania (...) są jedną z najbardziej skrajnych wypowiedzi awangardy światowej lat dwudziestych" - pisał historyk sztuki Janusz Za-grodzki.

W kolejnych latach na-wiązał współpracę z czołowym polskim pismem awangardowym - "Zwrotnicą" redagowaną przez Tadeusza Peipera. Projektował okładki wy-dawanych przez niego książek. Ponadto od 1926 r. wraz z żoną należał do grupy artystycznej Praesens, która w kolejnych latach miała zbiorowe wystawy w Belgii, Holandii i paryskim Salonie Jesiennym.

W kolejnych latach małżeństwo mieszkało w Brzezinach, Żakowicach i wreszcie Koluszkach, gdzie Kobro zaczęła uczyć rysunku dopiero w Szkole Handlowo-Przemysłowej w Koluszkach. Wcześniej liczne wydatki związane z materiałami do pracy twórczej i współfinansowanie książek "Zwrotnicy" sprawiało, że artyści musieli liczyć się z każdym groszem.

To właśnie ta grupa z inicjatywy Strzemińskiego zaczęła zbierać dzieła do przyszłej kolekcji sztuki nowoczesnej. Z Francji przywozili je Brzękowski i Stażewski. Artyści początkowo zamierzali ofiarować kolekcję Muzeum Narodowemu w Warszawie, ale nie wzbudziła tam zainteresowania. Zwrócili się więc do nowo powstałego Miejskiego Muzeum Historii i Sztuki w Łodzi. Otwarcie drugiej na świecie kolekcji sztuki nowoczesnej nastąpiło w połowie lutego 1931 r. Stopniowo zaczęły napływać dzieła z Francji, Holandii, Belgii, Szwajcarii, Niemiec, Hiszpanii, Włoch, Związku Radzieckiego, Czech, Węgier, Urugwaju. Druga po Hannowerze. Po blisko 30 latach Muzeum Narodowe w Warszawie chciało kolekcję pozyskać dla siebie. Bezskutecznie.

Przełomową datą był 1929 r. Wraz z Henrykiem Stażewskim Kobro i Strzemiński opuścili grupę Praesens. Przyczyną były różnice poglądy na zadania sztuki, ale bezpośrednim impulsem stało się zgubienie rzeźb Kobro na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu. Troje plastyków wraz z poetami krakowskiej awangardy z kręgu "Zwrotnicy" - Janem Brzękowskim i Julianem Przybosiem - założyli grupę a.r. (awangarda rzeczywista). Anna Łabęcka, historyk sztuki: "Grupa a.r. rozwija się na tle wielkiego nurtu przemian w sztuce europejskiej i była jej istotnym przejawem. W walce, jaką toczyła na terenie Polski, odniosła zwycięstwo (...). Zwycięstwem tym jest zaszczepienie malarstwu polskiemu zrozumienia wartości pierwiastka intelektualnego, nie-zbędnego w rozwoju sztuki XX wieku".

To właśnie ta grupa z inicjatywy Strzemińskiego zaczęła zbierać dzieła do przyszłej kolekcji sztuki nowoczesnej. Z Francji przywozili je Brzękowski i Stażewski. Artyści początkowo zamierzali ofiarować kolekcję Muzeum Narodowemu w Warszawie, ale nie wzbudziła tam zainteresowania. Zwrócili się więc do nowo powstałego Miejskiego Muzeum Historii i Sztuki w Łodzi. Otwarcie drugiej na świecie kolekcji sztuki nowoczesnej nastąpiło w połowie lutego 1931 r. Stopniowo zaczęły napływać dzieła z Francji, Holandii, Belgii, Szwajcarii, Niemiec, Hiszpanii, Włoch, Związku Radzieckiego, Czech, Węgier, Urugwaju. Druga po Hannowerze. Po blisko 30 latach Muzeum Narodowe w Warszawie chciało kolekcję pozyskać dla siebie. Bezskutecznie.

Jesienią tego roku Strzemińscy przeprowadzili się do Łodzi. "Mimo iż było to brzydkie i zadymione miasto, pełne cuchnących rynsztoków w robotniczych dzielnicach, lubili je od dawna. Ojciec wierzył, że uda mu się tu stworzyć, wspólnie z żoną, prężny ośrodek artystyczny, a nawet marzyło mu się założenie szkoły plastycznej, która byłaby bardziej nowoczesna od słynnego niemieckiego Bauhausu" - wspominała Nika Strzemińska.

Rodzina mieszkała kolejno przy ul. Piramowicza, Lipowej 56 m. 10 i 6 Sierpnia 22 m. 10, gdzie zajmowali duży pokój na poddaszu. Część kuchenna została wydzielona zasłoną, a reszta pokoju służyła za sypialnię, jadalnię i pracownię plastyczną. Dwa okna wychodziły na ulice. Przy większym siedział Strzemiński i malował.

Strzemiński objął stanowisko kierownika i wykładowcy w Publicznej Szkole Dokształcającej Zawodowej nr 10 przy ul. Andrzeja 7, gdzie uczyli się drukarze i malarze pokojowi, oraz w Państwowej Szkole Przemysłowej dla dziewcząt.

W 1931 r. ukazała się książka Kobro i Strzemińskiego "Kompozycja przestrzeni", a artyści zostali jednymi z pierwszych członków powstałego w Łodzi Związek Polskich Artystów Plastyków. Nic dziwnego, że w tym samym roku Strzemiński został pierwszym laureatem miejskiej Nagrody Artystycznej. Awangardowa Strzemińskiego nie przez wszystkich jednak była akceptowana. "Z galerii zaczął ktoś przemawiać, jakieś ręce rozwieszały transparenty z napisami: 'Precz z bolszewizmem w sztuce', 'Precz z trucicielami sztuki polskiej'. (...) Szpalty prasy łódzkiej raz po raz zapełniały się atakami na sztukę nowoczesną, na grupę plastyków postępowych, na kolekcję sztuki nowoczesnej" - pisał Stefan Wegner, świadek uroczystości wręczenia Strzemińskiemu nagrody.

W 1933 r. Strzemińscy przeprowadzili się na nowo wybudowane osiedle im. Józefa Montwiłła-Mireckiego - na ul. Srebrzyńską 75. Mieszkali tutaj inteligencja i wojskowi. Małżeństwo zajęło trzypokojowe mieszkanie, a gdy oszczędności z nagrody stopniały - przenieśli się do dwupokojowego w sąsiedniej klatce.

Mimo artystycznych sukcesów Strzemiński na co dzień wymagał opieki i zainteresowania żony - nawet gdy wychodziła z koleżankami do cukierni, zawsze przynosiła mężowi identyczne ciastka, jakie tam zjadała. Nika Strzemińska pisała, że "ojciec, mimo znacznej sprawności i dużej siły fizycznej, wymagał pomocy przy licznych czynnościach łatwych dla zdrowego, a prawie niewykonalnych przy jego inwalidztwie. Musiała smarować mu chleb, kroić na talerzu każdy kęs jedzenia, wbijać gwoździe, wieszać na wszystkich wystawach i w domu obrazy, aby ojciec mógł je z właściwej odległości obejrzeć, myć pędzle, ostrzyć ołówki. Nie sposób wymienić wszystkich prac, które, oprócz prowadzenia gospodarstwa, przez całe życie wykonywała moja matka".

W osobistych notatkach Kobro zanotowała: "On nigdy nie chciał dziecka. Jego matka mówiła, żebym nigdy nie miała dziecka, żebym się tylko troszczyła o Władka. I ten Władek był dla mnie dzieckiem. Myślałam, że potrafię zagłuszyć instynkt macierzyństwa. Nadeszła jednak chwila, kiedy zrozumiałam, że i ja muszę spełnić naturalne prawo kobiety. Długo przemyśliwałam za i przeciw. Wreszcie stanęło na tym, że starczy mi moralnych sił, aby dać społeczeństwu pełnowartościową istotę". Żona Strzemińskiego w listopadzie 1936 r. urodziła wcześniaka - dziewczynkę.

Dziecko po porodzie było w złym stanie. Lekarze orzekli, że mała Nika jest umierająca. Uratowała ją dopiero transfuzja krwi. Strzemiński sugerował, że jedna z zakonnych pielęgniarek w Szpitalu Ewangelickim przy ul. Północnej (dziś MSW), z przekonania faszystka, podała truciznę. "Od tego czasu datowało się niemal paranoiczne nastawienie ojca do Niemców" - twierdziła Strzemińska.

1 września 1939 r. Niemcy napadli na Polskę. Tego dnia po długiej i burzliwej rozmowie z żoną Strzemiński zdecydował, że rodzina wyjedzie na wschód - do Wilejki, gdzie mieszkali jego matka oraz brat z żoną i córką. Po kilkunastu dniach miejscowość zajęła Armia Czerwona, przyłączając wschodnią Polskę do Związku Radzieckiego.

Wiosną 1940 r. rozpoczęli starania o powrót do Łodzi. Nie wiadomo co nimi kierowało. "Chęć bycia tam, gdzie zostawili cały dorobek artystyczny? Zamiar uchronienia tych prac przed zniszczeniem? A może złudzenie, że tam ojciec znajdzie lepsze warunki do twórczej działalności?" - zastanawia się po latach ich córka.

W bydlęcym wagonie wrócili do Łodzi. Zamieszkali w ubogich domkach przy ul. Wyspiańskiego na Karo-lewie. Rzeźby Kobro i obrazy Strzemińskiego wciąż tkwiły w wilgotnej piwnicy mieszkania przy ul. Srebrzyńskiej. Kilka miesięcy później znajomy Strzemińskich założył niemiecki mundur i zażądał od nowych lokatorów wydania dzieł sztuki. Nie czynili trudności.

Przez całą okupację Strzemińscy borykali się z biedą. Chociaż podpisali tzw. listę rosyjską, dzięki czemu otrzymywali lepsze kartki żywnościowe, nie podejmowali pracy dla okupanta. Kobro szyła zabawki, a Strzemiński malował pocztówki. Pod koniec wojny zbierali z ziemi niedopałki, a wojnę z powodu niedożywienia skończyli niemal bezzębni. Tuż przed wyj-ściem Niemców z Łodzi Kobro spaliła swoje rzeź-by, by przygotować córce ciepły posiłek. W tych latach zaczęły psuć się relacje między małżonkami.

"Nie pamiętam, aby kiedykolwiek okazywali wzajemną serdeczność lub tkliwość - wspominała córka. - Nie było dnia bez awantur i różnego rodzaju scysji. (...) Myślę, że znaczący wpływ na złe stosunki miało podpisanie przez ojca, polskiego patrioty, rosyjskiej listy. Czuł się pewnie zdrajcą. Każdy kęs jedzenia, kupowanego na lepsze niż otrzymywali jego rodacy kartki, przypominał mu podjętą w 1940 roku decyzję. Za własne przykre doznania winił przede wszystkim matkę, która znajdowała się najbliższej. Będąc Rosjanką od urodzenia, stanowiła dla niego - Rosjanina z wojennego przypadku - niemy, a potem już nie niemy, wyrzut dręczący jego sumienie". Strzemiński po-suwał się do rękoczynów, bijąc żonę szczudłem. "Nigdy nie potrafiłam pojąć, dlaczego biernie przyjmowała uderzenia. Może miała opory przed podniesieniem ręki na inwalidę albo mimo wszystko nie potrafiła jeszcze przestać go kochać?" - zastanawiała się Nika Strzemińska.

Strzemiński miał pozornie mocną pozycję na uczelni. Od 1 września 1946 r. został zastępca profesora w WSSP i kierownikiem Zakładu Plastyki Przestrzennej. W 1946 r. przyznano mu nagrodę Miejskiego Wy-działu Kultury i Sztuki. Po pewnym czasie zaczął wykładać na Wydziale Filmowym, a po jego likwidacji w szkole filmowej. Studenci go lubili. Krystyna Krygier wspominała: "Studenci wszystkich pracowni przynosili swoje prace do korekty właśnie Strzemińskiemu. Z jego zdaniem na temat malarstwa wszyscy się liczyli. Nie będzie przesady, jeśli powiem, że był jedynym i najważniejszym autorytetem. Wykładał historię sztuki. Robił to na stojąco, ilustrując problemy rysunkami krędą na tablicy. Wykłady kończyły się dyskusją".

Po wkroczeniu Armii Czerwonej do Łodzi Strzemiński znalazł za-trudnienie w Pracowni Graficznej oddziału Ligi Morskiej przy al. Kościuszki 85, gdzie projektował plakaty, a następnie w nowo powstałej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych. Prowadził wykłady z kompozycji i zasad formy, liternictwa oraz historii sztuki. Sam, głęboko skonfliktowany z żoną, zablokował przyznanie Kobro katedry rzeźby, twierdząc, że wynaradawia dziecko, wpajając mu niechęć do wszystkiego co polskiego. Później wystąpił do sądu o pozbawienie jej władzy opiekuńczej nad córką i wyprowadził się z domu.

Strzemiński miał pozornie mocną pozycję na uczelni. Od 1 września 1946 r. został zastępca profesora w WSSP i kierownikiem Zakładu Plastyki Przestrzennej. W 1946 r. przyznano mu nagrodę Miejskiego Wy-działu Kultury i Sztuki. Po pewnym czasie zaczął wykładać na Wydziale Filmowym, a po jego likwidacji w szkole filmowej. Studenci go lubili. Krystyna Krygier wspominała: "Studenci wszystkich pracowni przynosili swoje prace do korekty właśnie Strzemińskiemu. Z jego zdaniem na temat malarstwa wszyscy się liczyli. Nie będzie przesady, jeśli powiem, że był jedynym i najważniejszym autorytetem. Wykładał historię sztuki. Robił to na stojąco, ilustrując problemy rysunkami krędą na tablicy. Wykłady kończyły się dyskusją".

Wszystko zmieniło się wraz z zadekretowaniem w Polsce jedynego obowiązującego kierunku w sztuce - socrealizmu. Miał on służyć umacnianiu nowej władzy w Polsce, był artystycznie konserwatywny, a jego bohaterami mogła być jedynie klasa robotnicza. Strzemiński nie zaakceptował tych tendencji i na początku 1950 r. został wyrzucony z pracy. Nikt z wykładowców nie zaprotestował, gdy ministerstwo ogłosiło decyzję.

Strzemiński został zmuszony zarabiać podobnie jak w czasie okupacji - malował tuszem naturalistyczne widoczki. Dopiero rok później udało mu się zdobyć pracę w wieczorowym Technikum Poligraficznym przy ul. Spornej. Za kilka lekcji tygodniowo otrzymywał wynagrodzenie, które jednak nie wystarczało na utrzymanie. Kilka tygodni później znalazł zajęcie jako dekorator witryn sklepów Miejskiego Handlu Detalicznego Łódź-Południe.

W październiku 1951 r. zasłabł na ulicy. W szpitalu wykryto, że ma zaawansowaną gruźlicę. Kaszel, który uważał za objaw nadmiernego palenia, był symptomem choroby.

Leżąc w szpitalu, pracował nad książką "Teoria widzenia", w której opisywał, jak ludzie na przestrzeni wieków widzieli i przestawiali tę samą rzeczywistość. Pracownicy szpitala nie mogli uwierzyć, jak człowiek z tak zaawansowanymi zmianami może jeszcze żyć, nie mówiąc już o pracy intelektualnej. Marian Minch, dyrektor Muzeum Sztuki, tak opisywał wygląd artysty w ostatnich miesiącach życia: "Gdy odwiedziłem go w szpitalu na Chojnach, leżał wyczerpany chorobą, sterany ciężkim, wrogim życiem, zapomniany (...). Uderzał zdziczałym, ascetycznym wyglądem. Skórę miał obwisłą, sfałdowaną, zmierzwione, siwe włosy sterczały jak u drapieżnego ptaka, żółtawą twarz pokrywało białe ściernisko dawno nie golonego zarostu. Błyszczały jedynie głęboko wpadnięte, niebieskie oczy, które zdawały się wypełniać niewidzialną przestrzeń - umierający apostoł wyznawanej wiary artystycznej".

Strzemiński zmarł 26 grudnia 1952 r. Został po-chowany na Cmentarzu Starym w Łodzi.