Zabójczy fetor, czyli o świątecznych zapachach dawnej Łodzi

W latach 20. XX w. na łamach londyńskiego pisma "New World" zamieszczał artykuły bliżej nieznany prof. Edwards. Tematem były zapachy miast. Ich autor miał jakoby ? mimo ślepoty ? podróżować po świecie i zdawać relacje o woniach, jakie roztaczały się w ówczesnych metropoliach.

Według profesora zapachem Paryża była mieszanka kawy, pieczonego chleba i perfum. W Berlinie z kolei angielski uczony wyczuł naftę, świeżo garbowaną skórę i źle utrzymane konie. Londyn pachniał węglem, stojącą wodą i starymi tłuszczami. Najprzyjemniejszy dla nosa miał być Meksyk - pełen aromatu egzotycznych roślin i czystego górskiego powietrza. Najbardziej przykre doznania profesor miał w miastach mongolskich ? wyróżniały się bliżej niezidentyfikowanym odorem.

Co wyczułby Edwards, gdyby odwiedził dawną Łódź?

Z pewnością zorientowałby się, że Łódź leży bliżej Mongolii niż Meksyku.

"Zabójczy fetor, wiejący z każdego załomu muru, z każdego rynsztoka i kanału, obrzydły kurz i tłusta sadza osiadająca na odzieniu, czepiająca się włosów i wciskająca się do nosa i uszu, do tego stopnia obrzydza człowiekowi życie i czyni go tak nieszczęśliwym, że każdy zaprzysięga sobie, iż natychmiast opuści to złe miasto i nigdy doń nie powróci... Chyba na jesieni, gdy poczuje się pierwsze podmuchy zimy" - pisał w 1924 r. w "Expressie Wieczornym Ilustrowanym" niejaki St. Dz.

Felietonista postulował, by tak jak w wielu miastach Europy Zachodniej tworzy się komitety, które uczą ludność, jak reagować na atak gazowy - tak w Łodzi uczyć tego mieszkańców, ale "nie na czas wojny, lecz w okresie pokoju, nie w chwilach wyjątkowych, lecz w życiu codziennym".

Dopiero w 1925 roku w Łodzi rozpoczęła się budowa wodociągów i kanalizacji ? bardzo późno, biorąc pod uwagę fakt dynamicznego rozwoju miasta w drugiej połowie XIX wieku.

Niezbyt przyjemne zapachy unosiły się na ulicach, ale nie lepiej było w lokalach. Mirosław Jaskulski, autor książki "Piwo, flaki garnuszkowe, petersburskie bliny i kawior astrachański, czyli z dziejów gastronomii łódzkiej do 1918", przyznaje, że do łódzkiej robotniczej kawiarni (w której częściej podawano piwo niż kawę) na początku XX wieku po prostu by nie wszedł:

- Wyobrażam sobie, że pachniało tam duszoną cebulą, która była najpowszechniejszym warzywem wśród łódzkich robotników. Do tego mnóstwo przypraw, głównie soli i pieprzu, którymi nieuczciwi właściciele knajp musieli tuszować "zapaszek" nieświeżego mięsa. Do smażenia używano łoju. Tyle woni z kuchni. A do tego przepocone robotnicze ubrania, dym z papierosów i fajek, wszechobecne spluwaczki i wałęsające się między stolikami psy - to był prawdziwy obrazek popularnych miejsc wśród łódzkich robotników. Oczywiście były też o wiele bardziej eleganckie lokale, jak choćby U Roszkowskiego na rogu Piotrkowskiej i pasażu Meyera [dziś Moniuszki - przyp. red.], gdzie przesiadywali bogatsi mieszczanie i przedstawiciele wolnych zawodów.

Przewodniczka Anna Wyszyńska, zapytana o przedświąteczne zapachy Łodzi, uśmiecha się: - W Łodzi przemysłowej robotnicy nie mieli czasu na długie przygotowania do świąt. Tu się pracowało, a nie świętowało. Owszem, w święta pracownicy fabryk mieli wolne, ale pamiętajmy, że na co dzień pracowali po kilkanaście godzin. I w przeciwieństwie do swoich pracodawców nie mogli sobie pozwolić na wystawne święta.

W wydanej w 1934 r. powieści "Kamienica wielkiego miasta" Władysław Pawlak opisał Wigilię łódzkiego proletariatu. Robotnicy z Bałut mieli na świątecznym stole dziewięć potraw: makiełki, grzyby, zupę śliwkową, kapustę z grochem, śledzie, ryby smażone i opłatek (także był brany pod uwagę). "Chlib i wódka, to ju je wszystko, ile trzeba" - zakończył liczenie jeden z domowników. Wyszyńska dopowiada, że barszcz czerwony był dla klasy robotniczej nieosiągalnym rarytasem.

Przed Wigilią w famułach pachniało kiszoną kapustą, którą gospodynie same kwasiły na wspólnych korytarzach w dużych beczkach. Choinkę można było kupić na Nowym Rynku (dziś pl. Wolności), ale ci bardziej sprytni zdobywali drzewko drogą nielegalną, wycinając je np. z Lasu Łagiewnickiego. Zdarzało się, że stawiano jedno większe drzewko na dziedzińcu między domami.

Na robotniczych stołach na próżno było szukać karpia - zastępował go tańszy odpowiednik, czyli śledź. Wiedzeni morskimi zapachami pracownicy zakładów Poznańskiego po śledzie szli na Stare Miasto, gdzie organizowano targ. Dlatego dziś ten teren nazywany jest parkiem śledzia.

Zapachy najbardziej ekskluzywnych potraw świątecznych unosiły się z kuchni fabrykanckich pałaców. Przed Bożym Narodzeniem służba obowiązkowo odwiedzała sklepy kolonialne przy Piotrkowskiej. Pod numerem 3 mieścił się skład U Wolskiego, gdzie można było kupić ekskluzywne produkty spożywcze. Przed świętami specjalnie aranżowano witrynę z pociągiem, który toczył wagoniki wypełnione po brzegi figami, morelami i innymi bakaliami. Wewnątrz z pewnością unosiły się zapachy korzennych przypraw, ale także ekskluzywnej żywności.

- Sporo towarów sprowadzano też z Warszawy, w myśl zasady, że to, co ze stolicy, na pewno jest lepsze. Rządziła zasada, że im wystawniej i drożej, tym lepiej - dodaje Wyszyńska.

Kolejnym ważnym adresem było skrzyżowanie Piotrkowskiej i Dzielnej (dziś Narutowicza). Tu już w latach 70. XIX w. działały delikatesy Piotra Orłowa, gdzie najzamożniejsi łodzianie kupowali np. owoce morza, w tym ostrygi, herbaty z Rosji, pomarańcze, dziczyznę i korzenne przyprawy.

- Nowością były konserwy, a w latach 80. XIX w. pojawiły się pierwsze zupy w proszku, które były sporą atrakcją ? mówi Mirosław Jaskulski.

Delikatesy mieściły się także pod numerem 73, ale sklep, przy którym zatrzymywali się wszyscy spacerujący Piotrkowską, mieścił się pod numerem 113 (naprzeciwko dzisiejszego pasażu Schillera). Skład Galanteryjny Towarów Luksusowych i Zabawek Dziecinnych Alberta Böchmego nie tylko onieśmielał asortymentem, ale i secesyjnym wnętrzem. Na olbrzymiej przestrzeni sprzedawano tu m.in. imponujące ruchome zabawki.

W sklepach było drogo. Szukając oszczędności, najbiedniejsi łodzianie wyprawiali się na rogatki, gdzie kupowali jedzenie prosto z wozu jadącego na targ. Oczywiście szli tam pieszo w obie strony.

Typowy łódzki robotnik po sprawunki wybierał się na jedno z łódzkich targowisk, gdyż tam było najtaniej. Największy był oczywiście rynek Bałucki, ale po zakupy można było pójść także na rynek Staromiejski, Nowy Rynek (pl. Wolności), rynek Geyera (dziś pl. Reymonta), plac Wiązowy ( Barlicki ) i Wodny Rynek (pl. Zwycięstwa). Na Bałuckim handlowali głównie Żydzi, do których chodziło się po śledzie lub drób - przede wszystkim gęsinę.

Mięso jednak kupowano głównie w jatkach. Źródła historyczne podają, że i w tej branży dawni łodzianie nie mogli poradzić sobie z drażniącymi zapachami. W latach 30. XX w. przy ul. Wschodniej jatkę prowadził Icek Karmazyn. "Karmazyn ma zwyczaj, dość często w Łodzi, w Berdyczowie i innych Pińczowach i Wiślicach spotykany, że jak zamknie swój sklep w piątek, to otwiera go w poniedziałek rano" - opisywał Jerzy Krzecki na łamach dziennika "Echo".

Z tego powodu w poniedziałek rano właściciel wietrzył jatkę. Pomagało to sklepowi, ale nie mięsu. Gdy jedna z klientek z oburzeniem stwierdziła, że towar cuchnie, Karmazyn odparł, że pachnie. Rzeczoznawcą okazał się posterunkowy policji, który zarekwirował mięso. Po kilku miesiącach sąd grodzki orzekł, że Karmazyn musi zapłacić 150 zł grzywny za sprzedaż nieświeżego towaru.

Na samych targach też nie pachniało świeżymi owocami ani warzywami. We wrześniu 1925 roku specjalna komisja sanitarna dokonała oględzin prywatnych targowisk. Na rynkach przy zbiegu ulic Zachodniej i Północnej, Północnej i Wschodniej brakowało uregulowanych ścieków, śmietniki nie były szczelne, mimo że znajdowały się bezpośrednio przy cukierni, a pomieszczenia do przechowywania ryb służyły za komórki do składowania rupieci. Ponadto na targowisku przy ul. Brzezińskiej i Łagiewnickiej komisja stwierdziła, że ustępy są zanieczyszczone wewnątrz i na zewnątrz. "Całe targowisko przedstawia jedno wielkie gnojowisko, wszędzie brudy, gnój nieposprzątany" - pisał reporter "Ilustrowanej Republiki" w artykule "Łódzka cloaca maxima".

Zdawać by się mogło, że mocno niesprzyjające warunki wonne nie przeszkadzały dzieciom, które najmocniej odczuwały atmosferę zbliżających się świąt. Na Nowym Rynku rodzice kupowali im tytki - papierowe torebki, w których tanio sprzedawano okruchy ciastek.

Najmłodsi mieli też zadanie, by wspólnie przygotować ozdoby świąteczne: papierowe wycinanki, łańcuchy i bombki. Te wieszano albo na choince, albo - w uboższych domach - na stroikach. Nie było firan, więc papierowe aplikacje wieszano także w oknach.

Święta miały charakter rodzinny i o wiele bardziej religijny. - Pamiętajmy, że nowi łodzianie rekrutowali się ze społeczności wiejskich, gdzie wymiar religijny świąt był znaczący - podsumowuje Mirosław Jaskulski.