40 lat ''Ziemi Obiecanej'' Wajdy. Spacer po filmowej Łodzi

''Ziemia obiecana'' to opowieść o trzech przyjaciołach, którzy zamierzają szybko dojść do wielkiego bogactwa. ''Ja nie mam nic, ty nie masz nic, on nie ma nic. To razem mamy w sam raz tyle, żeby założyć fabrykę!'' - konstatują. Karol Borowiecki (Daniel Olbrychski) jest polskim szlachcicem, Maks Baum (Andrzej Seweryn) - niemieckim technikiem włókiennikiem, a Moryc Welt (Wojciech Pszoniak) - żydowskim pośrednikiem i finansistą. Andrzej Wajda tchnął w powieść Władysława Reymonta nowego ducha. W literackiej wersji Moryc i Maks zdradzają Karola, w wersji filmowej bohaterowie są do końca solidarni i pozostają lojalnymi kompanami. Film można traktować jako zapis burzliwej historii rozwoju przemysłowej Łodzi XX wieku.

Autor ''Kanału'' i ''Popiołu i diamentu'' zaczął pracę nad adaptacją powieści Reymonta czterdzieści lat temu. Oczywiście w Łodzi. Kiedy przyjechał zrobić dokumentację, stwierdził, że miasto jest już gotową scenografią. W rozmowie dla ''Wyborczej'' przyznaje, że strasznie nie lubił Łodzi i pewnie nigdy nie podjąłby się realizacji ''Ziemi obiecanej'', gdyby nie przypadek. - Znałem jeden pałac - Kona, bo Szkoła Filmowa ma tam siedzibę - opowiada. - Żyłem życiem przyszłego filmowca i praktycznie nie ruszałem się z Targowej. Nie przeczytałem w życiu zbyt wielu książek. Od 15. roku życia pracowałem jako ślusarz, bednarz, kolejarz. I gdyby nie Andrzej Żuławski, który pewnego dnia wręczył mi powieść Reymonta i namówił do obejrzenia filmu dokumentalnego ''Pałace Łodzi'', nie odkryłbym, że tego miasta nie znam i nie rozumiem.

Z większą czułością podchodziła do Łodzi Małgorzata Laurentowicz-Granas, która sprawowała nadzór konserwatorski w zabytkowych obiektach wykorzystanych jako plan ''Ziemi obiecanej''. - Kiedy przyjechałam tu w latach 70., byłam zachwycona - wspomina. - To był skansen. Sklepy, apteki wciąż miały dawne wyposażenie. Łódź była jak Dziki Zachód w westernach. Miasto można było poczuć. Dym z kominów, zapachy wydobywające się z farbiarni. Szare miasto z niedoświetlonymi ulicami, tonące w oparach. To miało urok.

A także ułatwiało filmowcom zadanie. Wajda: - W fabrykach prosiliśmy tylko, żeby materiał w panterkę zamienić na inny, który odpowiadałby realiom epoki. Miasto wyszło nam naprzeciw. Zachwycało mnie, że po przebudzeniu nie wiedziałem, jakie będę robił zdjęcia. Byłem jak natchniony. Fabryki nie stawały, gdy ekipa zaczynała pracę. Włókniarki, które zatrudniliśmy jako statystki, wystarczyło przebrać w fartuchy, które noszono w XIX w. Nie mógłbym zresztą prosić amatorów o udawanie pracy przy maszynach, umarłbym ze strachu, że coś im się stanie.

Prządki występowały również w scenach niezwiązanych z pracą w fabrykach. Zostały epizodystkami przy ul. Gdańskiej, gdzie zorganizowano orgię Kesslera (Zbigniew Zapasiewicz) i postawiono klatkę z tygrysem. Fabrykant miał drażnić zwierzę, żeby zaimponować młodej robotnicy - Zośce Malinowskiej (Grażyna Michalska). Według relacji ekipy na planie okazało się jednak, że tygrys smacznie śpi, a scenę trzeba było dokręcić w zoo we Wrocławiu. Na szczęście. Po czasie filmowcy odkryli, że klatka była zepsuta. Kiedy próbowano ją przesunąć, kraty odczepiły się od podłogi, na której spało zwierzę.

Filmowcy, chcąc, żeby włókniarki czuły się swobodnie, poczęstowali je alkoholem. Andrzej Haliński wspominał po latach, że dziewczęta tak się rozluźniły, że porozbierały się nawet bardziej, niż to było konieczne... Sceny z półnagimi pannami trafiły do kosza. Scenograf relacjonował, że żeliwne ogrodzenie oblepione było gapiami. ''Zza płotu baby krzyczały, że filmowcy to świnie'' - wspominał w rozmowie dla ''Spacerownika po filmowej Łodzi''.

Na podjeździe Akademii Muzycznej Karol Borowiecki pozbawia pijanego Moryca zawartości żołądka i przekazuje mu tajną informację o podwyżce cen bawełny. - Uszkodził mi wtedy struny głosowe - zdradził Pszoniak podczas krakowskiego festiwalu OffPlus Camera w 2012 roku.

W pałacu Roberta Schweikerta przy ul. Piotrkowskiej (dzisiejszy Instytut Europejski) Moryc Welt załatwia interesy. Kiedy na ekranie widzimy wracającą z przyjęcia u fabrykanta młodą robotnicę, Zośkę Malinowską, oglądamy Księży Młyn.

Na dom Bucholca (Andrzej Szalawski) wybrano Pałac Poznańskiego przy ulicy Ogrodowej 15, w którym obecnie działa Muzeum Miasta. Kiedy Borowiecki odwiedza fabrykanta, na ekranie widzimy klatkę schodową pałacu, korytarz na piętrze i jadalnię. Ściany holu na parterze obito tkaninami, a na schodach ułożono dywany - wszystko na potrzeby filmu.

Poranną modlitwę bogacza nakręcono w dawnej jadalni Karola Poznańskiego przy ulicy Gdańskiej 32 - dzisiejszej siedzibie Akademii Muzycznej.

Pałac Roberta Schweikerta

Scena kłótni Horna (Piotr Fronczewski) i Bucholca powstała w kantorze tego drugiego, na który zaadaptowano salę koncertową w pałacu Karola Poznańskiego przy ulicy Gdańskiej. W miejscu, w którym działa obecnie Akademia Muzyczna, nakręcono również dialog Bucholca i Borowieckiego; warto zwrócić uwagę na kominek widoczny za biurkiem najbogatszego fabrykanta - zwłaszcza że można go w tych wnętrzach oglądać do dzisiaj. Z tą różnicą, że w latach 70. stał na nim stylowy zegar, a współcześnie kominek zdobi secesyjny paw.

Pogrzeb Bucholca nagrano na ulicy Moniuszki; w tle możemy dostrzec drzwi do budynku dawnego Banku Azowsko-Dońskiego (dzisiejszego Banku Spółdzielczego Rzemiosła). Wejście do teatru nakręcono przed nieistniejącym dziś kinem Polonia.

Park Źródliska

W grocie z pyłu wulkanicznego w parku Źródliska zrealizowano scenę schadzki Karola z kochanką - Lucy Zuckerową, graną przez Kalinę Jędrusik. Tę rolę Wajda zamierzał powierzyć Violletcie Villas, ale kilka dni przed rozpoczęciem zdjęć piosenkarce przebiegł drogę czarny kot, co potraktowała jako zły omen i zrezygnowała ze współpracy.

O innej pechowej sytuacji opowiedziała ''Wyborczej'' Małgorzata Laurentowicz-Granas. - Pałac Scheiblera, scena balu - przypomina sobie. - Próbujemy się poruszać tak, żeby nic się nie stało. Mieliśmy, co wcale nie tak często się zdarza, bardzo zdyscyplinowaną ekipę. Wiedzieliśmy, do jakiego stopnia możemy ingerować w zabytkowe wnętrza. Mnóstwo sprzętu, w tym ciężkie reflektory, które nagrzewają się do ogromnych temperatur. Koniec zdjęć, ktoś z ekipy nieszczęśliwie przesuwa reflektor, a ten lekko dotyka zabytkowego belgijskiego lustra? Ręcznie szlifowane zwierciadło pęka pod wpływem gorąca. Rwaliśmy sobie włosy z głowy! W tamtych czasach nie można było zdobyć lustra takiej jakości. Wymieniono je dopiero po restauracji Muzeum Kinematografii. Zagrało jeszcze całe. Siedmiu lat nieszczęścia nie było.

Scena balu

A wręcz przeciwnie - ekipie szczęśliwie udawało się unikać kłopotów. Danielowi Olbrychskiemu na przykład - znokautowania przez donicę. W pobliżu skrzyżowania ulic Gdańskiej i Więckowskiego, na wolnym placu obok pałacu Poznańskiego, ekipa postawiła drewniany dom, który ''udawał'' mieszkanie Muellerów. Kiedy Mada Muellerówna (Bożena Dykiel) wygląda przez okno, zrzuca doniczkę pod nogi Borowieckiego. Olbrychski opowiadał później, że nie planowali tej sceny; aktorzy zaczęli improwizować.

Chwilę później na ekranie możemy podziwiać wnętrza Pałacu Scheiblera, w których obecnie działa Muzeum Kinematografii. Mueller, który chciałby widzieć w Borowieckim zięcia, ma nadzieję, że imponująca klatka schodowa, gabinet, sala balowa i jadalnia przekonają Karola do ożenku z jego córką.

W muzeum powstawały również ostatnie sceny filmu. To stąd Borowiecki - już jako wielki fabrykant - wyda rozkaz strzelania do robotników. Kiedy w niewielkim gabinecie, znajdującym się obok sali balowej, zamyka się wraz z przyjaciółmi, mamy szansę podziwiać kurdyban na ścianach i drewnianą boazerię.

Łódź widzimy już w pierwszych scenach filmu. Poranek w mieście jest zilustrowany obrazami dawnego kompleksu fabrycznego Izraela Poznańskiego. Zobaczymy go jeszcze w filmie - na tle dzisiejszej Manufaktury toczyć się będzie rozmowa hrabiego Trawińskiego (Andrzej Łapicki) z Halpernem (Włodzimierz Boruński). Filmowcy wykorzystali również charakterystyczną bramę dawnej fabryki (na potrzeby filmu na jej szczycie umieszczono złotą literę ''B'', symbolizującą nazwisko Bucholca). Możemy zobaczyć, jak wjeżdża przez nią powóz z belami tkanin. Ulicę i chodnik przykryto ziemią, aby zakryć bruk. Ludzie, którzy tłoczą się przy płocie, mają nadzieję na przyjęcie do pracy. Von Horn namawia tu Michałkową, żonę zabitego robotnika, żeby domagała się odszkodowania od fabryki, odpowiedzialnej za śmierć jej męża.

W scenie, w której robotnicy idą na pierwszą zmianę do fabryk, w tle widać famuły przy ulicy Ogrodowej. W chwili, gdy kamera zbliża się do okna w suterenie, gdzie muzykują Wilczek (Wojciech Siemion), Malinowski (Maciej Góraj), Stein (Jerzy Zelnik) i von Horn, oglądamy domy familijne w pełnej krasie.

Oko kamery uwieczniło również dawną przędzalnię Karola Scheiblera na Księżym Młynie; kiedy w kadrze są widoczne bramy fabryki Muellera, znajdujemy się na ulicy Tymienieckiego 25. Sekwencję z przejazdem Karola i Anki (Anna Nehrebecka), jego narzeczonej, z dworu w Kurowie do Łodzi, realizowano w różnych plenerach. Para mija m.in. wejście do fabryki Grohmanów przy ul. Targowej, bramę pałacu Ludwika Grohmana przy ulicy Tylnej, beczki Grohmana (sfotografowane od strony ulicy Fabrycznej), Księży Młyn, gdzie idzie kondukt żałobny z dziecięcą trumienką, dzielnicę żydowskiej nędzy, którą udawały nieistniejące już chałupy Kunitzera na Widzewie, oraz fragment parku im. Klepacza z budynkiem dawnej willi Józefa Richtera, należącym dziś do Politechniki Łódzkiej.

Fabryka Borowieckiego, Bauma i Welta stanęła na łódzkim Rokiciu. Wybudowano ją na terenie starej cegielni Jana Kluki przy ulicy Świętego Franciszka z Asyżu 9, gdzie niegdyś znajdowały się cegielnia parowa i młyn. Monumentalną budowlę z drewna i gipsowych odlewów, imitujących cegłę, wzniesiono po to, by móc ją spalić. Wśród zgliszczy odnaleziono halę z secesyjnymi kafelkami na ścianach, a w niej - starą maszynę parową. Wykorzystano ją później w scenie rozerwania na strzępy Kesslera i majstra Malinowskiego.

Andrzej Wajda zachwycił się tajemnicą Łodzi, urodą starych fabryk, składów tworzących całe miasta, wyglądające jak wyjęte wprost z XIX w. Kiedy jego obraz nominowano do Oscara, amerykańska publiczność chwaliła scenografię. Widzowie nie chcieli uwierzyć, że do realizacji 95 proc. zdjęć wykorzystano autentyczne łódzkie plenery. Zachowane detale architektoniczne pozwalały wyczarować atmosferę sprzed dwóch stuleci.

W 2012 roku podczas krakowskiego festiwalu Wojciech Pszoniak przyznał, że to nie on miał grać Moryca Welta. W tej roli Wajda widział Jerzego Zelnika. Pszoniak miał się wcielić w Zuckera. - Gdy się dowiedziałem, że mam zagrać męża Kaliny Jędrusik, która zdradza mnie z Olbrychskim, byłem zachwycony! - opowiadał aktor. - Powiedziałem Andrzejowi: ''Trzeba dopisać dużo scen. Jestem ładny chłopiec, mam piękne włosy''. ''No tak, no tak...'' - zgodził się. Wyjechałem do Uzbekistanu. Po powrocie dzwoni do mnie agentka Wajdy i zaprasza na próbne zdjęcia do roli Moryca Welta. Przefarbowałem się na rudo i tak się zaczęło.

Andrzej Wajda: - Jakbym miał napisać coś o ''Ziemi obiecanej'', zatytułowałbym tę publikację ''Głupi ma zawsze szczęście''. Łódź została po to, byśmy mogli nakręcić ten film. Wszystko było gotowe. Ekipa tylko firanki dorobiła. Wiszą tam do dziś.

To nie koniec Rejsu filmowej Łodzi. W kolejnych wydaniach Magazynu Łódzkiego będzie można przeczytać teksty poświęcone ''Seksmisji'', ''Kingsajzowi'', obu częściom ''Vabanku'', a także takim obrazom, jak: ''Kroll'', ''Psy'', ''Kariera Nikosia Dyzmy'', ''Edi'', ''Mój rower'', ''Aleja gówniarzy'', ''Jestem twój'' i ''Wymyk''.