Nazistowska Łódź miała być portem. Tak Niemcy mieli ją przebudować [MAKIETY]

1 września 1939 r. wskutek nalotów na Łódź zginęło 350 osób. Wojsko Polskie zdecydowało się nie bronić miasta i 8 września bez przeszkód wkroczyły do niego oddziały XIII korpusu 8. Armii. Niemiecka okupacja trwała 1961 dni. Skończyła się 19 stycznia 1945 roku wraz z wkroczeniem Armii Czerwonej.

Początkowo Łódź miała znaleźć się w Generalnym Gubernatorstwie, a nawet stać się jego stolicą. Decyzja jednak uległa zmianie i z początkiem listopada 1939 roku Łódź została wcielona do Rzeszy. Wiosną kolejnego roku - 11 kwietnia 1940 roku - miasto zostało przemianowane na Litzmannstadt, co miało podkreślać jego nową, niemiecką tożsamość. Ale Łódź miała stać się niemiecka nie tylko z nazwy.

Na zdjęciu herb Litzmannstadt

Litzmannstadt stało się częścią Kraju Warty ze stolicą w Poznaniu. Tutaj miał rozegrać się pierwszy akt germanizacji, która miała objąć w przyszłości całą "niemiecką przestrzeń życiową" wschodniej Europy. Do miasta przyjeżdżali osadnicy głównie z krajów nadbałtyckich, polska ludność była wywożona na roboty w głąb Niemiec, a Żydzi, stłoczeni w getcie, mordowani. Wskutek tej polityki w 1939 roku Niemcy w liczbie 67 tys. stanowili 10 proc. ludności miasta, a w 1945 roku - 142 tys. jako prawie 1/3.

Szybko zaczęto także zmieniać nazwy ulic, np. ul. Piotrkowska stała się Adolf-Hitler-Strasse, al. Kościuszki - Hermann-Göring-Strasse, a ul. Główna (dziś al. Piłsudskiego) - Rudolf-Hess-Strasse.

Z rozkazu Hitlera z 21 października 1941 roku Litzmannstadt zostało objęte ustawą "Neugestaltung deutscher Städte". Dzięki niej można było podjąć działania na rzecz przebudowy miasta. Według planów Litzmannstadt miało zamieszkiwać maksymalnie 500 tys. ludzi, czyli ponad 170 tys. mniej niż Łódź w 1939 roku.

Na zdjęciu nowe centrum administracyjne

"Podstawowym problemem było powiązanie Łodzi z komunikacją regionu. Wydział Planowania Miasta przygotował analizy udowadniające, jak ważnym węzłem komunikacyjnym, ze względu na swoje położenie i znaczenie, jest Łódź" - pisze Tomasz Bolanowski w książce "Architektura okupowanej Łodzi".

Litzmannstadt miało zostać scalone z Rzeszą czterema sposobami: poprzez drogi, kolej, port i lotnisko.

Miasto miały obramowywać trzy autostrady: od północy (Poznań - Warszawa), zachodu (Gdańsk - Katowice) i południa (Wrocław - Lublin). Miały z nimi być połączone trasy przelotowe umożliwiające szybki dojazd z poszczególnych dzielnic.

Nowe linie kolejowe miały zostać poprowadzone do Piotrkowa Trybunalskiego i Poznania. W południowo-wschodniej części miasta planowano wybudowanie stacji przeładunkowej. W tym rejonie miały być zlokalizowane fabryki oraz port. Niemcy rozbudowali także dworzec Łódź Widzew i rozpoczęli budowę nowego - na Olechowie.

Powstanie portu przeładunkowego miało zostać poprzedzone stworzeniem kanału wodnego biegnącego na południe od miasta - w dolinie Neru. Poprzez Pilicę miał on łączyć Wartę i Wisłę. Z kolei Lublinek miał stać się lotniskiem wojskowym. Loty cywilne obsługiwałyby nowe porty lotnicze: w Rąbieniu i za Aleksandrowem Łódzkim koło wsi Sanie.

Na zdjęciu pl. Niepodległośći (Sudring) i pl. Reymonta (Friesenplatz).

Problemem wszystkich łódzkich urbanistów XX wieku było nasilenie zabudowy na osi północ - południe. Niemcy planowali więc budowę nowej arterii, która zrównoważyłaby ul. Piotrkowską. Bolanowski pisze: "Humanizacja przestrzeni miejskiej i niemiecki charakter miasta objawiać się miały między innymi w uporządkowaniu przestrzeni publicznej w mieście. W planach wyróżniało się nowe centrum administracyjne ukształtowane w formie osi wschód - zachód, wzdłuż dzisiejszych alei Mickiewicza i Piłsudskiego. Pierwowzorem była oś berlińska. W Łodzi tworzył ją układ urbanistyczny obejmujący place: przed Dworcem Kaliskim, przy nowym ratuszu na ulicy Piotrkowskiej i przed planowaną Halą Ludową. Pomiędzy placami rozciągały się pasmowo w kierunku wschód - zachód szerokie aleje tworzące razem z nimi sześć różnych stref, będących odzwierciedleniem życia wewnętrznego miasta. Oś miała stanowić kręgosłup centrum".

Na oś miało składać się sześć elementów.

Pierwszym był plac powitalny (Empfangsplatz) ulokowany w pobliżu przedwojennego dworca, szeroki na 200, a długi na 300 m. Wokół miały stanąć dworce: osobowy i pocztowy, wielki dom handlowy oraz inne budynki o wysokości 30 m (czyli nieco niższe niż hotel Savoy).

Drugim była aleja handlowa (Straße de Geschäftsverkehrs). W kilometrowym pasażu mieściłyby się sklepy, kino i restauracje w ogrodach.

Trzecim była aleja sztuki (Straße der Kunst) z teatrem, filharmonią oraz muzeum architektury, plastyki i malarstwa. Szerokie murawy z fontannami miały sprawić, że promenada byłaby często odwiedzana przez turystów.

Czwartym był plac manifestacji (Kundgebungsplatz), gdzie siedziby miałyby urzędy. Dominującym budynkiem w tej części nowego centrum byłaby wysoka na 40 m hala ludowa mieszcząca 150 tys. osób (dla porównania: Atlas Arena jest w stanie pomieścić niecałe 14 tys.). Plac przed halą miał łączyć się z planowanym układem zieleni na północy i z Hitlerjugend Park (park Poniatowskiego) na południu.

Piątym byłaby aleja manifestacji (Aufmarschstraße) wytyczona przez nowe budynki mieszkalne.

Szóstym elementem był plac ratuszowy (Rathausplatz) na skrzyżowaniu z Adolf-Hitler-Strasse i Hermann-Göring-Strasse - centralny punkt miasta w kształcie kwadratu o boku mającym 275 m. Miały się tutaj mieścić m.in. teatr z kawiarnią oraz ratusz z 120-metrową wieżą usytuowaną na skrzyżowaniu głównych osi miasta. Przed ratuszem miał stanąć pomnik ''Lwia studnia'' ku czci generała Litzmanna.

Nowa oś miała być doprowadzona aż na Karolew na zachodzie, gdzie kończyłaby się na stadionie w kształcie podkowy, i do granicy miasta na wschodzie.

Na zdjęciu nowe centrum administracyjne

Zmiany miały czekać centrum. Oprócz likwidacji zakładów przemysłowych w Śródmieściu planowano zmiany w zabudowie mieszkaniowej. "Niemcy bardzo krytycznie oceniali istniejący stan: wąskie działki, mieszkania w układzie amfiladowym, często skierowane wyłącznie ku północy, fatalny stan sanitarny i techniczny uniemożliwiający nieraz jakąkolwiek przebudowę. Wiele domów było drewnianych, parterowych, bez kanalizacji" - pisze Bolanowski.

W związku z tym chciano wyburzyć co drugą oficynę w Śródmieściu, a uzyskaną przestrzeń zająć zielenią.

Wiele uwagi poświęcono ul. Piotrkowskiej. Kamienice miały zostać ujednolicone: wszystkie powinny posiadać tyle samo kondygnacji, takie same strome dachy i pozbyć się elementów dekoracyjnych. Dworzec Łódź Fabryczna miał zostać przesunięty na wschód, a w jego miejscu miały powstać tereny zielone.

Na zdjęciu zabudowa śródmiejskiego kwartału przed wyburzeniami

Ważną częścią przyszłego Litzmannstadt miały być tereny zielone. "Przede wszystkim planowano oczyszczenie z wszelkiej zabudowy, także przemysłowej, doliny rzek łódzkich. W ten sposób oprócz dodatkowych powierzchni zielonych powstałyby kanały powietrzne umożliwiające przewietrzanie miasta" - pisze Bolanowski.

Zielone pasma miały być zlokalizowane na terenach wewnętrznej kwartałów, m.in. między ulicami Tuwima, Struga, Nawrot i Zamenhofa czy między Kilińskiego a Sterlinga.

Największe zmiany miały zostać wprowadzone w dolinie Łódki. Miał tu być najszerszy zielony pas w mieście. By mógł powstać, do wyburzenia przeznaczono zakłady Izraela Poznańskiego i kamienice zamieszkiwane głównie przez ludność żydowską, mieszczące się na terenie dzisiejszego parku Staromiejskiego (ta część planu została zrealizowana). Pas miał połączyć się z terenami Biedermannów i parkiem Helenowskim. Z kolei tereny na wschód od dzisiejszej ul. Źródłowej miały zostać przeznaczone na ogródki działkowe.

Jeszcze dalej na wschód - w okolicach dzisiejszego cmentarza na Dołach - miał zostać utworzony Heldenfriedhof, czyli monumentalne "miejsce spoczynku bohaterów". Byłby to bardziej park niż cmentarz wojskowy. Planowano stworzenie przestrzeni spacerowej i oczek wodnych. Całość liczyłaby 120 ha i rozciągała się od ul. Kopcińskiego aż do torów kolei obwodowej.

Na zdjęciu zabudowa śródmiejskiego kwartału po wyburzeniach

Jednym z postulatów niemieckich planów było zmniejszenie gęstości zaludnienia. W miastach Rzeszy zaludnienie wynosiło 3-4 tys. osób na km kw. Największe w Łodzi było na Bałutach - 11,5 tys. km kw. Stan zabudowy - głównie drewniane budynki - skłaniał okupacyjne władze miasta do radykalnych kroków: wyburzenia istniejących domów i postawienia na ich miejscu zupełnie nowych.

Istnienie getta, w którym stłoczono w fatalnych warunkach 160-tysięczną ludność żydowską, miało być tymczasowe. Docelowo na Bałutach miała powstać zupełnie nowa dzielnica.

Centralnym punktem miał być Rynek Północny (Nordring) - nowy plac na południe od Rynku Bałuckiego, który z kolei planowano całkowicie zabudować. Drugi plac powstałby w rejonie skrzyżowania dzisiejszych ulic Zgierskiej i Pojezierskiej i stanowiłby plac powitalny dla wjeżdżających od północy. Rozchodziłyby się od niego główne osie komunikacyjne biegnące na południe.

Szczegółowe plany tej części miasta się nie zachowały. "Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że miała być to ekskluzywna, nowoczesna dzielnica dla uprzywilejowanych Niemców. Obszar posiadał korzystną lokalizację ze względu na wiatry i zanieczyszczenia. Na północy znajdowały się znaczne tereny zatopionej w zieleni zabudowy jednorodzinnej" - twierdzi Bolanowski.

Na zdjęciu okolice pl. Wolności

Powojenni urbaniści przyznawali się, że próbowali "wykorzystać nowe myśli, które przynieśli ze sobą Niemcy". Zupełnie nową dzielnicą, wskutek okupacyjnych wyburzeń, stały się Bałuty, gdzie zlekceważono wcześniejszy układ ulic. Kontynuowano wyburzenia wzdłuż al. Kościuszki i ul. Zachodniej, których skutkiem są do dziś szpetnie odsłonięte oficyny. Także przedwojenna ul. Główna stała się nową osią wschód - zachód. Dwupasmowa arteria alei Mickiewicza i Piłsudskiego istnieje do dziś. Wciąż funkcjonuje także stacja towarowa na Olechowie - jedna z największych w Polsce. Jeszcze w latach 60. poważnie rozważano budowę kanału wodnego łączącego Wartę z Pilicą. Plany zarzucono z powodu braku odpowiedniej ilości naturalnych wód powierzchniowych.

Monumentalne niemieckie projekty, które zakładały gruntowną przebudowę miasta, nie zostały zrealizowane. Jednak w Łodzi do dziś istnieją mniejsze zespoły mieszkaniowe zbudowane w czasie okupacji. Są to m.in. osiedla na Stokach, przy ul. Kalinowej, Dyspozytorskiej czy Ziołowej.

Bolanowski podsumowuje: "Większość domów, które korzeniami sięgają czasów okupacji, przetrwała do dzisiaj. Okazały się nadzwyczaj trwałe i użyteczne, choć w znacznej mierze jest to zasługa konieczności. Przez lata wielokrotnie poddawane daleko idącym pracom adaptacyjnym, dziś nadal mają swoich lokatorów. (...) Pozostałości po architektonicznej działalności okupanta z lat 1939-1945 nadal stanowią miejsca charakterystyczne w tkance miasta. Na pewno są odmienne, interesujące, może nawet wyjątkowe. Są także świadectwem historii. Na pewno wzbudzają również ogromne emocje, gdyż są elementem obcym, niechcianym w mieście. Stanowią kolejny ślad, jeden z wielu, po okupancie i z tego względu nie zasługują na szczególne eksponowanie i nobilitację. Z drugiej strony są architekturą jak każda inna budowla. Nie da się zaprzeczyć faktom; poniemieckie budynki z lat okupacji istnieją wtopione w rzeczywistość Łodzi".

Niemiecka zabudowa - i ta zrealizowana, i ta planowana - jest także ostatnim aktem wielokulturowej Łodzi, budowanej przez 120 lat również przez niemieckich fabrykantów, inżynierów, kupców i majstrów. Paradoksalnie wskutek ideologii nazistowskiej Łódź zamiast stać się miastem czysto niemieckim, stała się miastem Niemców pozbawionym, gdyż większość albo uciekła jeszcze przed wkroczeniem Armii Czerwonej, albo została zamordowana podczas ulicznych samosądów w styczniu 1945 roku.

Tomasz Bolanowski
"Architektura okupowanej Łodzi. Niemieckie plany przebudowy miasta"
Dom Wydawniczy Księży Młyn