''Ty okrako, jucho, psiawiaro!''. Łódzkie wyzwiska sprzed ponad 100 lat

Oskar Kolberg (1814-1890) to pionier polskiej etnografii. Za życia opublikował 33 tomy spośród planowanych 60, w których zebrał zwyczaje, pieśni i gwarę mieszkańców polskiej wsi.

Kolberg podczas badawczych wędrówek dotarł także w okolice Łodzi - na ziemię łęczycką. Odwiedził też Łódź - "miasto wielkie i ludne".

Jednym z ważniejszych punktów opisu obyczajów mieszkańców dzisiejszego województwa łódzkiego są przekleństwa. Kolberg wynotował ich aż 92.

Na zdjęciu: Młyn na Rokiciu. Zdjęcie z wystawy 'Łódź 1936-1940 w obiektywie Waldemara Rode (1891-1983)' 

Jeden z cytowanych chłopów łęczyckich mówi: "A my, to-ta nieraz musimy się dobrze w głowę poskrobać, żeby chociaż co twardego przekąsić, a potem gorzałczyskiem garło popłukać, musiemy się z ludziskami i babami nasemi poswarzyć, przecherać, ofuknąć, a czasem i w mordę huknąć, boć to tu między nami nie inacy bywa - to-ta czełk i zgrzeszy, i bieda potem".

Kolberg zaznacza złą sytuację chłopstwa w okolicach Łodzi, co skutkowało pijaństwem, bijatykami i kradzieżami. "Nie szczędzono obelżywych słów z jednej i drugiej strony, nim się wzięto za barki" - pisze Kolberg i podaje "całą litaniję przekleństw", m.in. ty gałganie, ty huncfocie, ty oszukańce, ty wydartusie, ty okrako, ty świnio, ty jucho, ty psiakrew, ty psiawiaro.

Były też bardziej rozbudowane złorzeczenia: bodaj cię diabli żywcem do piekła porwali, bodajś z piekła nie wyjrzał, bodajś na wieki zajęczał, bodaj cię Macierz Boska pokarała, a bodajeś zgnił, a bodaj cię na rozstajnych drogach szarpali, a bodaj cię konie rozniesły, ażeby cię wilcy zjedli, a bodaj cię przemieniło w wilkołaka, a bodaj cię powietrze raziło, bodajś ręce po łokcie wyrobił, bodaj ci wszystko powyzdychało, ażeby cię choroba tłukła od nieba do ziemi, bodajeś sparszał, bodaj ci się kiszki powykręcały, a bodaj ci bebechy wylazły, bodaj ci przy skonaniu wszystko złe stanęło.

Kolberg dopowiada: "Gdy się o kogo nie dba, wtedy mówi się: jechał go sęk!" i podaje alternatywne wyrażenia: "jechał go pies" i "jechałby go chudy bociek".

Wynotował także miejscowe wyrażenia, m.in. ledwoch (niedołężny), naparty (uparty), jadowić się (złościć się na kogoś), podarlać (pogardzać), ucalony (dokonany), zbery (kąty), głydy (łydki), jarki (kruchy).

Według Kolberga tutejsi mieszkańcy jeszcze w XIX w. mieli odprawiać pogańskie obrzędy. "Łęczyckie, podobnie jak i wiele innych dzielnic starożytnej Polski, pokryte niegdyś gęstemi borami, wśród których świeciły długie smugi i kępy moczarów i trzęsawisk, kryło też równie jak i tamte ziemice, w łonie swem, mnogie mitologicznej natury tajniki (...). Nie dziw przeto, że w ziemi tak niegdyś lesistej, bagnistej, a tak płodnej w tradycye, zachowały się żywiej i dłużej niż gdziekolwiek - mimo wczesnego zaszczepienia tu chrześcijaństwa - wspomnienia wielu z pogańskich czasów dotrwały istot nadprzyrodzonych".

Skutkiem tego "obok ściśle zawsze wykonywanych przepisów religijnych, nie zaniedbywał, nie zaniedbywał lud tutejszy uciekać się co chwila do guseł i wszelkiego rodzaju zabobonnych praktyk".

Na zdjęciu: Zarzew. Zdjęcie z wystawy 'Łódź 1936-1940 w obiektywie Waldemara Rode (1891-1983

Kolberg opisał wszystkie większe miasteczka i wsie ziemi łęczyckiej, m.in. Łódź, Zgierz i Łagiewniki.

Pisze, że Łódź to "dziś miasto wielkie i ludne, nie ma prawie dziejowej przeszłości. W XIV wieku przez Władysława księcia ziemi Łęczyckiej i Dobrzyńskiej nadana w uposażenie biskupom Kujawskim, stanowiła biskupią własność aż do r. 1806. Rząd pruski zamierzał nędzną mieścinę (prawa miejskie nabyła [w] r. 1496) zamienić na osadę wiejską, lecz świetniejsza czekała ją dola.

Nadszedł r. 1815 i wnet potem na całej przestrzeni wskrzeszonego Królestwa zawrzał pracowity ruch około podźwignienia dobrobytu i bogactwa krajowego. Mężowie jak Mostowski, Lubecki, Staszic, Rembieliński, zbudzili uśpioną jeszcze w kraju stronę przemysłu i powstawać zaczęły wszędzie pod zachętą rządu osady fabryczne, w których pracowita i umiejętna ludność cudzoziemska rzucała nasiona przemysłu. Wtedy to bogata w piękne lasy okolica Łodzi, przerznięta strumieniami zasilanemi przez rzekę Łódkę, zwróciła uwagę członków rządu i w r. 1820 zaliczoną została Łódź do rzędu miast fabrycznych.

Mając w r. 1821 niespełna 800 mieszkańców, liczyła już w r. 1830 ludności z górą 5000 głów. W tej epoce rozwijał się w Łodzi jednocześnie przemysł sukienniczy, lniany i bawełniany. Krótko to przecież trwało: po roku 1830 znikają celniejsze fabryki sukna i płócienniczych wyrobów, dla których fabryka Kopischa tak świetne rokowała nadzieje".

Kolberg kontynuuje: "Utrzymała się tylko bawełniana produkcyja i choć oparta na dostawie zagranicznej przędzy, a więc zawisła od chwiejnych warunków dalekich nadmorskich targów, doznając przecież ciągłej, szczególnej opieki i pomocy rządu, wyszła zwycięsko z rozmaitych przesileń i w latach 1840-42 stanęła u szczytu pomyślności. I później w latach 1848/9, i w czasie domowej wojny amerykańskiej, ciężkie produkcyja bawełnianych wyrobów przebywała próby; lecz ostatecznie przeżyła wszystkie te koleje i lepszych doczekała się czasów.

Dziś Łódź pewniejszym już znowu krokiem idzie po drodze fabrycznego postępu. Rozsiadła się na długiej, wąskiej, pięciowiorstwowej niemal przestrzeni, zaczyna z wolna rozrastać się w pasma ulic równoległych do głównej arteryi. W miejsce i obok jednostajnych, niepozornych i oko nużących dworków, coraz gęściej dźwigać się zaczynają wspaniałe kamienne budowle, a w potężnych gmachach fabrycznych drga żywo tętno przemysłowego życia. Tam to zamknął się ruch pracowitej ludności; i dla tego w ciągu dnia cisza a czasami i pustki zalegają długie, okiem niedościgłe ulice. Tak zwykłe w naszych miastach towarzyskie zebrania przyjacielskich kółek są tu rzadkim wyjątkiem. Ludność fabryczna bawi się poza domem i najchętniej wolne chwile przepędza w ulubionych ogródkach lub piwiarniach. Jest tu starożytny drewniany kościołek katolicki i nowy piękny kościół ewangelicki".

Zdjęcie z wystawy 'Łódź 1936-1940 w obiektywie Waldemara Rode (1891-1983)'

Kolberg o Zgierzu pisał w następujący sposób: "Miasto powiatowe nad Bzurą, obszerne, na pochyłości wzgórza zbudowane; chociaż fabryczne, na ulicach jego dość jest pusto i cicho; ulica długa łącząca dwa rynki na dwóch przeciwległych końcach dzieli miasto na dwie niemal równe połowy; domy nie murowane, piętrowe, stawiane jakoby pod sznur. Przy głównym rynku, kwadratowym, stoi kościół katolicki i ratusz. Boczne ulice więcej mają parkanów i ogrodów, mniej domów; zbudowano tu piękny kościół ewangelicki. W wielkich budynkach mieszczą się przędzalnie wełny i jedna bawełny (w r. 1862); jest tu dość obszerny ogród spacerowy, a za miastem strzelnica, kręgielnia itp. dla robotników fabrycznych.

Zgierz, dawniej zwany Zegrz, był osadą miejską; w r. 1420 nastąpiło przeniesienie mieszczan i wsi Kargolec z prawa polskiego na niemieckie. Atoli jeszcze i w r. 1798 był on lichą mieściną, głównie przez kołodziejów zamieszkaną; wzmógł się powoli, wreszcie przędzalnie jego wełny, nim Łódź stanęła, do wysokiego już były doszły stopnia rozwoju".

Łagiewniki, wówczas wieś kościelna nad Bzurą, Kolberg opisał tak: "Na ciemne tle świerkowych borów z dala widny już jest klasztor franciszkanów (dziś pofranciszkański) fundowany r. 1678 oraz kościół przez nich murowany r. 1701 i konsekrowany r. 1726, z cudownym obrazem św. Antoniego i grobem błog. Rafała Chylińskiego zmarłego w r. 1741. Wieś był około r. 1660 własnością Bełdowskich, potem Karnowskich. Cieśla do budowania młyna sprowadzony przez Żelewskiego w r. 1669, miał objawienie św. Antoniego, co gdy się rozgłosiło a cieśla przysiągł w Gidlach u xx. Dominiakch i na Kalwaryi za Krakowem u xx. Bernardynów o prawdziwości widzenia, Żelewski wybudował kaplicę w miejscu wskazanym przez św. Antoniego; władza archi-dyjecelna pozwoliła na odprawianie służby Bożej w nowo wybudowanej kaplicy, a wkrótce też przybywali tu chorzy, strapienia i kalecy by doznali ulgi w cierpieniach za sprawą tego świętego. W ładnym położeniu są jeszcze cztery kapliczki w dość znacznej odległości od murów klasztornych, z nadanemi im odpustami".