Który kandydat pije krew? Wybory w przedwojennej Łodzi

Zanim zacznie się narzekać na dzisiejsze zepsucie obyczajów politycznych, warto sprawdzić, jak wyglądała agitacja wyborcza w II RP. Przedwojenny hejt nie potrzebował internetu, bo w analogowej rzeczywistości sprawdzał się doskonale.

Groźniejsza jednak od wszystkich wyzwisk okazała się demokratura, która pod koniec lat 30. sprawiła, że uprawnionych do głosowania było tylko 2 proc. łodzian, a partie opozycyjne zostały pozbawione możliwości układania list wyborczych.

W II RP łódzcy politycy musieli radzić sobie bez nowoczesnych środków masowego przekazu - nawet radio było w powijakach. Pozostawały plakaty i ulotki. W 1930 r. "Głos Poranny" pisał, że już na początku kampanii "miasto zaczyna przybierać charakterystyczny dla okresu wyborczego wygląd. Mury, parkany i słupy reklamowe są upstrzone kolorowymi plakatami z numerami list sejmowych". Po łódzkich ulicach jeździły autobusy i tramwaje, z których rozrzucano ulotki i krzyczano przez megafony.

Sednem kampanii wyborczej były jednak akcje bezpośrednie. Agitatorzy ustawiali się głównie przed fabrykami, oczekując na wychodzących z pracy. Najodważniejsi odwiedzali wyborców w mieszkaniach, wręczając im broszury i odezwy.

Najpopularniejszym sposobem kontaktu z wyborcami były wiece. W weekendy poprzedzające wybory parlamentarne bywało ich w Łodzi nawet 60. W 1928 r. tylko jednego dnia Polska Partia Socjalistyczna potrafiła zorganizować 12 "masówek", gromadząc na każdej od 200 do 2 tys. osób. Romana Granas, członkini Związku Młodzieży Komunistycznej, z entuzjazmem opisywała wiec w Filharmonii Łódzkiej: "Przeżycie niezapomniane - pierwszy raz widziałyśmy posła komunistycznego. Sala była przepełniona do ostatniego stojącego miejsca, a z ulicy wciąż jeszcze pchali się ludzie, sami robociarze". Ludzie wznosili okrzyki: "Niech żyje komuna!", a "po skończonym przemówieniu grupa robotników otoczyła [Stanisława] Łańcuckiego i tak zniknął w masie ludzkiej. Z galerii na salę sypią się ulotki. Ludzie tłoczą się ku wyjściu".

Wiece wymagały od polityków umiejętności retorycznych i refleksu, gdy z tłumu padały niewygodne pytania lub prześmiewcze komentarze. Czasem wyręczali ich sympatycy. Gdy w 1922 r. w jednej z hal targowych Związek Ludowo-Narodowy zorganizował wiec dla kobiet, jedna z nich, słysząc, że "Polki powinny iść po błogosławieństwo kapłańskie", krzyknęła: "przecz z kościołem! ". Została natychmiast wyprowadzona przez "rozgniewane patriotki".

Na wiec mógł przyjść każdy. Korzystali z tego przeciwnicy polityczni, którzy starali się zakłócić przebieg agitacji. W 1922 r. na zwołane w Helenowie zgromadzenie Chrześcijańskiego Związku Jedności Narodowej przybyła bojówka innej prawicowej partii - Narodowej Partii Robotniczej. Wrzaskami nie pozwoliła dojść do głosu mówcom, a na koniec pobiła wszystkich, którzy nawinęli jej się pod ręce, nie oszczędzając nawet posła Antoniego Harasza.

Bijatyki i przepychanki były nieodłącznym elementem kampanii. Czasem była spontaniczne, gdy na wiecu ktoś powiedział coś niewłaściwego. W 1930 r. w siedzibie PPS przy ul. Piotrkowskiej 73 zostało zorganizowane zebranie związku inwalidów. Po partyjnych przemowach głos zabrał Leon Kosiński, jeden z przywódców związkowych, oburzony, że to nie żadne zebranie poświęcone problemom inwalidów, ale zwyczajny wiec. W rezultacie Kosińki został tak poturbowany, że ze zwichniętym ramieniem i złamaną protezą prawej ręki wylądował u felczera.

Czasem jednak przemoc była zaplanowana. Tak zdarzyło się w przypadku Józefa Zagórskiego, który odszedł z Narodowej Partii Robotniczej i założył Narodową Partię Pracy, przez co wiele osób zarzucało mu zdradę. Przyszedł na wiec swojej dawnej partii przy ul. Konstantynowskiej i chciał zabrać głos. Odmówiono mu, ale kilka dni później specjalna delegacja zaprosiła go na zebranie w lokalu przy ul. Zakątnej 82 (dziś Pogonowskiego). W przemówieniu wyjaśnił swój krok, ale gdy przeszedł do krytyki obecnych władz partyjnych, ruszyła na niego grupa uzbrojona w kije i laski. Pobity i skopany podkutymi butami uszedł z życiem tylko dzięki pomocy znajomych, którzy mu towarzyszyli.

Nienawiść i szkalowanie oponentów politycznych było normą w czasie wyborów. Zwłaszcza przodowały w tym ugrupowania skrajnej prawicy. Agitatorzy Stronnictwa Narodowego namawiali ludzi idących na głosowanie, by "Żydzi w tym dniu nawet nosa nie mogli wytknąć na ulicę". Zalecali, "by nie brać się do tego z gołymi rękoma".

W łódzkiej prasie nie było lepiej. W 1922 r. na łamach "Rozwoju" anonimowy publicysta apelował, by "zdobyć się na żelazny rząd, który by miał na tyle siły, by te krnąbrne zanarchizowane, oszustwem żyjące masy - drogą pedantycznego wykonywania ustaw - przyprowadzić do społecznej karności. Trzeba nam położyć żelazną rękę na karki tych pasożytów - a nie wątpimy, że miliony semickiego tałatajstwa czmychnie na zewnątrz państwa, bo żyd niczego tak się nie boi jak ładu i porządku".

W tym samym roku "Rozwój" opublikował parafrazę "Katechizmu polskiego dziecka" Władysława Bełzy: "Kto ty jesteś? Socjał prawy. Jaki twój znak? Łachman krwawy. Czego żądasz? Anarchizmu. Jeszcze czego? Bolszewizmu. (...) Za kim idziesz? Za żydami. A z kim walczysz? Z kapłanami. W kogo wierzysz? W pieniądz szczerze. Wierzysz w Boga? W nic nie wierzę. (...) A majątki kto posiędzie? Żyd lub Niemiec panem będzie. Co dasz biednym? Obiecanki. Co dasz mężom? Dam kochanki. Co dasz dzieciom? Świeckie szkoły. Co dasz chorym? Dam im doły. Co ty lubisz? Ja krew lubię! Co ty gubisz? Polskę gubię! ". Autor podpisał się pseudonimem Niewiadomski. Ironią losu było to, że półtora miesiąca po publikacji "Rozwoju" Eligiusz Niewiadomski zamordował Gabriela Narutowicza. W opinii prawicowej prasy ten pierwszy prezydent Polski miał być kandydatem Żydów i komunistów.

Od zamachu majowego w 1926 r. sanacja starała się ograniczać wpływy opozycyjnych partii: zarówno lewicowych, jak i prawicowych. W 1930 r. komisja wyborcza unieważniła łódzką listę narodowców pod pretekstem, że nazwiska są nieczytelne. W tym samym roku w noc przed wyborami zostały napadnięte dzielnicowe siedziby PPS-u. Na Kozinach "nieznani sprawcy" poturbowali socjalistów i zdemolowali lokal. W procesie sądowym wyszło na jaw, że zrobili to ludzie związani z Bezpartyjnym Blokiem Współpracy z Rządem.

Finansowany z budżetu i wspierany przez państwową administrację BBWR miał być odtrutką na domniemane partyjniactwo i składał się z ludzi niezaangażowanych politycznie chętnych do wspierania rządowych ustaw. W Łodzi w 1930 r. jedynką z list BBWR został mieszkający w Warszawie Jan Piłsudski, brat Marszałka. Kandydował on równocześnie na posła i senatora. Zdobył oba mandaty, ale zrzekł się ich na rzecz partyjnej koleżanki. Wszystko dlatego, że wolał zostać posłem z Piotrkowa Trybunalskiego, gdzie również otwierał listę.

Frekwencja w wyborach do sejmu i senatu było w Łodzi wysoka. W latach 1922-1930 do urn szło od 74,8 do 81 proc. uprawnionych. Załamanie przyszło w 1935 r., gdy zagłosowało tylko 21,6 proc. łodzian. Była to najniższa frekwencja w kraju, która w całej Polsce wyniosła 46,57 proc. Stało się tak dlatego, że niemal wszystkie partie nawoływały do bojkotu wyborów. Powodem była zmieniona ordynacja wyborcza wprowadzona przez obóz piłsudczykowski, który starał się tak ułożyć mechanizmy demokratyczne, by służyły wyłącznie umocnieniu obecnej władzy.

Reforma wyborów została wymyślona, by - jak głoszono - walczyć z partyjniactwem. Antoni Tadeusz Hejwowski, prorządowy kandydat na posła, mówił: "Walka wyborcza? To synonim czegoś burzącego". Agitacja miała demoralizować społeczeństwo wyścigiem haseł i obietnic. Rząd wymyślił więc, że należy odsunąć partie od układania list wyborczych. W 1935 i 1938 r. kandydatów do sejmu wyłaniały zgromadzenia narodowe składające się z przedstawicieli organizacji społecznych i zawodowych, w większości sprzyjających rządowi. Takie zgromadzenie tworzyło jedyną listę. W 1938 r. z 12 osób, w tym proboszcza z Marysina, wybierano sześciu posłów. Kandydaci do sejmu musieli mieć ukończone 30, a do senatu - 40 lat. Głosować mogli jedynie obywatele po ukończeniu 24 lat.

Uprawieni do głosowania na senatorów były osoby, którym przyznano wysokie odznaczenie państwowe (np. Order Virtuti Militari) lub absolwenci szkół wyższych. W Łodzi podobnie jak w skali kraju było to ok. 2 proc. obywateli.

W 1938 r. frekwencja w Łodzi wyniosła już 55 proc. Pewnie dlatego, że za nawoływanie do bojkotu groziła kara do dwóch lat więzienia, a prokuratorzy otrzymali polecenie stosowania nowego przepisu z największą surowością.

W drugiej połowie lat 30. dzięki atrapie wyborów rząd sanacyjny zagwarantował sobie pełnię nieprzerwanej władzy. Do utrzymania fikcji nie potrzebował już ani partii, ani nawet obywateli. W 1935 r. jeden z kandydatów na posła w klubie pracowników Scheiblera i Grohmana powiedział wprost: "czy obywatele będą głosować, czy nie, to rządowi łaski nie robią".