Łódź kreatywna. Łodzianie odpowiadają, czy koncepcja ma sens

W wywiadzie zamieszczonym w najnowszym numerze czasopisma "Magazyn Miasta" Richard Florida mówi wprost: "gospodarka kreatywna pogłębia istniejące podziały społeczne. Struktura naszych społeczeństw sprawia, że wzmaga ona segregację i separację ludzi. Podnosi jakość życia w mieście, w wybranej dzielnicy, ale tylko mieszkańców należących do klasy kreatywnej. To odkrycie to mój wielki zawód". Florida zauważył, że przedstawiciele klasy kreatywnej nie przywiązują się do miast i gdy tylko nadarzy się okazja, przenoszą się do "lepszych": "Ludzie podążają m.in. hierarchiczną ścieżką miast zwycięzców. (...) Mieszkańcy zostawiają małe miasta, przenoszą się do większych, później do Warszawy, następnie do Berlina, a jak im się znudzi, to do Londynu lub Nowego Jorku". Byłoby lepiej, żebyśmy wiedzieli, czy kreatywna Łódź będzie służyć jedynie garstce najsprytniejszych do osiągnięcia indywidualnego sukcesu.

Igor Rakowski-Kłos, "Kreatywna Łódź to pomyłka. Miliony poszły w błoto?": "Lepiej, żebyśmy wiedzieli, czy kreatywna Łódź będzie służyć jedynie garstce najsprytniejszych do osiągnięcia indywidualnego sukcesu. Wiadomo, że klasa kreatywna oraz "ludzie od lat ustawieni w lokalnej rzeczywistości" sami się wyżywią. Pytanie, co z resztą".

Szymon Bujalski, "Kreatywna Łódź pomyłką? Ideologicznie tak, życiowo nie": "Nie jest rolą klasy kreatywnej rozwiązywanie problemów reszty, kimkolwiek by ona była. Walka z nierównościami społecznymi, troska o najbiedniejszych, chęć niesienia pomocy innym to nie ekonomia i kreatywność. To polityka społeczna. Rewitalizacja w prawdziwym tego słowa znaczeniu. Nie oznacza to oczywiście, że miasto nie powinno dbać o 'sprawiedliwość społeczną'. Niech dba. Ale nazywajmy rzeczy po imieniu i nie mieszajmy pojęć".

Co o tym sądzą łodzianie, którzy zajmują się kreatywnością w teorii i praktyce?

Z zachwytem nad koncepcją klasy kreatywnej Richarda Floridy jest trochę jak z niesławną ekonomiczną "teorią skapywania", która stała się jednym z dogmatów polskiej transformacji systemowej. Nie udało się empirycznie dowieść, że znoszenie obciążeń fiskalnych sprzyjające szybkiemu bogaceniu się elit przynosi zyski komukolwiek poza nimi samymi.

Hołubienie nielicznych

Z całą pewnością niemal religijna wiara władz w ekonomiczny efekt działań promocyjnych i finansowania flagowych instytucji i imprez kulturalnych przyczyniła się do hołubienia (zarówno prestiżowego, jak i finansowego) wąskiej grupy ich pomysłodawców i organizatorów. Nie znam jednak ani jednego przykładu dużego miasta, dla którego dotowanie i organizacja festiwali, tworzenie zachęt dla branż potocznie określanych jako "przemysły kreatywne", stały się podstawą trwałego i dynamicznego rozwoju gospodarczego.

Badania na temat miast poprzemysłowych, które postawiły na inwestycje w kulturę pokazują za to wyraźnie, że tzw. "efekt Bilbao", jest zdecydowanie przeceniany. Inwestycje w nowoczesny przemysł i usługi w znacznie większym stopniu przyczyniły się do rozwoju tego baskijskiego miasta niż muzeum Guggenheima i organizacja imprez kulturalnych. Z drugiej strony, ruch turystyczny generowany przez imprezy, o którym wspomina się głównie w kontekście przychodów, oznacza też dla lokalnej społeczności koszty, o których mówi się znacznie rzadziej: wzrost cen i spadek jakości życia mieszkańców w "modnych" licznie odwiedzanych rejonach.

To wszystko nie oznacza oczywiście, że inwestowanie w infrastrukturę kulturalną i wspieranie oddolnych inicjatyw mieszkańców w tym obszarze nie ma sensu. Odnoszę jednak wrażenie, że w dyskusjach na ten temat często myli się dwie rzeczy: społeczne korzyści wynikające z mobilizacji wokół przedsięwzięć o charakterze kulturalnym, rozbudzania lokalnego patriotyzmu itd. oraz ich ekonomiczne skutki, liczone nie tylko wskaźnikami bezrobocia, ale także jakością miejsc pracy i równomiernością rozwoju społeczno-ekonomicznego. Rzadko analizuje się też koszty alternatywne, nie próbujemy zastanowić się, czy nakłady na realizację wielkich projektów nie przyniosłyby większych korzyści, gdyby zainwestować je gdzie indziej, np. w pomoc społeczną czy podnoszenie wynagrodzeń szeregowym pracownikom instytucji kultury. Lęk przed oskarżeniami o "rozdawnictwo" pieniędzy przyćmiewa korzyści - zastrzyk finansowy dla najbiedniejszych przekłada się na wzrost konsumpcji, stymulując popyt wewnętrzny.

Z pomników władzy pracy jest niewiele

Przemysły kreatywne oferują relatywnie niewiele miejsc pracy. Nawet Richard Florida dostrzegł wreszcie, że - wbrew oczekiwaniom - wzmacniają procesy rozwarstwiania i uśmieciowienia lokalnych rynków pracy. Tych problemów często nie widać z foteli dyrektorów flagowych instytucji i kierowników imprez. Za to dla ich pracowników, podwykonawców, nie wspominając o armii wolontariuszy, "elastyczność" i "kreatywność" wiążą się z niskimi zarobkami i permanentną destabilizacją.Nie tak dawno socjologowie z Uniwersytetu Łódzkiego zrealizowali badanie lokalnych instytucji kultury w naszym województwie. Pamiętając rozmowy z ich szeregowymi pracownikami zarabiającymi (w publicznych bibliotekach, muzeach czy domach kultury!) równowartość płacy minimalnej, a nierzadko i mniej, mogę sobie łatwo wyobrazić, co myślą, gdy słyszą o wyłożeniu 4,5 mln zł na ściągnięcie z innego miasta festiwalu, który ani nie poprawi sytuacji łódzkiej kultury, ani nie zachęci łodzian do większej aktywności kulturalnej. Będzie za to kolejnym pomnikiem władzy, dla której przecinanie wstęg i uświetnianie wernisaży, szczególnie w towarzystwie możnych świata kultury czy show-biznesu jest ważnym elementem budowania wizerunku.

Za dobrze i nowocześnie kojarzącym się hasłem często kryją się też całkiem tradycyjne usługi, które pod względem oferowanych warunków zatrudnienia są jedną z "najtrudniejszych" branż. Jeśli odłożymy na bok kwestie estetyczne i prestiżowe związane z ofertą, to czym z punktu widzenia pracownika różni się klubokawiarnia od "zwykłej" kawiarni" W tym kontekście również czynienie z "kreatywnych start-upów" panaceum na problemy lokalnego rynku pracy wydaje się nieporozumieniem.

Pieniądze nie tylko wybranych

Historie sukcesu zachodnioeuropejskich miast poprzemysłowych wskazują na jeszcze jedną prawidłowość, regularnie pomijaną w polskiej debacie polityczno-medialnej. Wszystkie w mniejszym lub (częściej) większym stopniu skorzystały z wieloletnich planów inwestycyjnych tworzonych na poziomie krajowym, w ramach których lokowano w tych miejscach strategiczne, nowoczesne gałęzie przemysłu. W tej perspektywie trudno mieć pretensje do władz lokalnych, że lokalnymi siłami nie udało rozwiązać się wielu problemów naszego miasta. Dzisiaj jednak, gdy strumień środków zewnętrznych - z budżetu państwa i środków unijnych wreszcie płynie do Łodzi - tym uważniej warto przyglądać się, czy flagowe inwestycje infrastrukturalne maję realną szansę na poprawę jakości życia w mieście, czy będą służyć większości, czy tylko wybranym i czy alternatywne sposoby dystrybucji środków nie przyniosłyby więcej korzyści mieszkańcom i lokalnej gospodarce.

Określenie projektu Łódź kreatywna jako pomyłki jest stwierdzeniem dość płaskim - uśrednionym do niewłaściwych dla Polski i Łodzi danych.

Otworzyłem sobie drogę na świat

Polska mierzy się z konkretnymi problemami finansowymi obywateli. W większości budżetów domowych oznacza on zerowy budżet na wydatki niebędące koniecznymi opłatami i kosztami.

Łącząc ten temat z wysokimi kosztami związanymi z prowadzeniem własnej działalności gospodarczej sprawiają, że określenie "klasa kreatywna oraz ludzie od lat ustawieni w lokalnej rzeczywistości sami się wyżywią" jest całkowicie nieprawdziwe.

Łódź od lat posiada ogromy potencjał twórczy ludzi inaczej patrzących na otaczający świat. Ich aktywna obecność w życiu miasta/kraju/świata może wiele dobrego wnieść. Jest niestety też miejscem z którego setki takich osób wyjeżdżają zanim ktokolwiek o nich usłyszy (to właśnie jest marnowanie czegoś).

Projekt Lokali dla Kreatywnych jest w stanie zachęcić wielu z nich do zwiększenia swojej aktywności i wyjścia z ofertą do szerszego grona odbiorców. Osobiście prowadzę taki lokal od ponad roku. Zdołałem zbudować markę rozpoznawalną w wielu środowiskach całym kraju.

Aktualnie mam świadomość, że dzięki temu projektowi otworzyłem sobie drogę do większości "lepszych" miejsc na świecie, czy więc oznacza to, że będę "migrantem klasy kreatywnej", a autor krytykowanego tekstu ma rację w tym, że miasto zainwestowało w słomiany interes? Co by się stało, gdybym teraz rozpoczął zmianę miejsca? Moje CV zawierać będzie osiągnięcia związane z miastem Łódź. Nie będę go składał na zmywaki, a do najbardziej renomowanych punktów na globie - takich, z którymi chciałbym i mogę współpracować, takich którym mam co zaoferować, a teraz mogę to udowodnić. Proszę sobie wyobrazić, co by się stało, gdyby podobnych setki osób przeszło taką właśnie drogę. Miasto straci pieniądze zainwestowane w projekt, czy jednak coś zyska?

Życzę wam, żebyście wyjechali

Osobiście życzę wszystkim z projektu Kreatywna Łódź, Lokale dla Kreatywnych i innym łódzkim kreatywnym, aby jak najszybciej mogli opuścić to miasto z godnością i szansą. W mojej ocenie różnica pomiędzy sukcesem miasta, a porażką, będzie polegała właśnie na możliwości (niekoniecznie spełnionej), a nie przymusie oraz na obecności poczucia własnej wartości i świadomości, że miasto w jakimś stopniu pomogło utworzyć taką szansę. Mówimy o kreatywności - czymś co z założenia jest rozwojem - drogą. Czym różni się taka sytuacja od firmy produkcyjnej uciekającej z produkcją do Chin? To proste - renomą.

Dzięki takiej właśnie migracji kreatywnej Łódź stała by się świetnie postrzeganym w świecie ?kickstarterem? dla młodych ludzi z pasją, a to przyciągnie wielu zainteresowanych na stałe współpracą z miastem, będzie to wtedy również znacznie lepsze miejsce dla osób, które chcą zostać i rozwijać się dalej - kontynuować swoje dzieło.

Bycie miastem odwiedzanym i obserwowanym przez "łowców talentów" miało by ogromne zalety, a to tylko jeden z możliwych wariantów sukcesu miasta bazującego na kreatywności obywateli.

Artykuł Igora Rakowskiego-Kłosa "Kreatywna Łódź to pomyłka. Miliony poszły w błoto?" odebrałem jako próbę prowokacji, wywołania dyskusji i postawienia otwartych pytań. Mam nadzieję, że nie była to wyłącznie jednowymiarowa i krytyczna interpretacja problematyki przemysłów kreatywnych, w oparciu o publikację Richarda Floridy sprzed 13 lat. Bez względu na prowokacyjny charakter, nieścisłości i tabloidowy tytuł artykułu jestem wdzięczny jego autorowi za to, iż rozpoczął dyskusję na ten temat. Taka debata może spowodować rozpowszechnianie wiedzy i promowanie świadomego myślenia o rozwoju Łodzi. W tym krótkim komentarzu chciałbym się wypowiedzieć z dwóch perspektyw; socjologa kultury oraz mieszkańca Łodzi (a nie organizatora projektów kulturalnych). A zatem krótko i dwóch punktach.

Zostawmy Floridę w spokoju

Koncepcja Richarda Floridy opierała się głównie na badaniu wielkich amerykańskich metropolii z lat 90. ubiegłego wieku. Myślę, że zestawienie Łodzi z tak odmiennymi kulturowo i ekonomicznie modelami miast nie jest miarodajne. Opisane przez Floridę postindustrialne miasta były w różnych stadiach rozwoju oraz w innej rzeczywistości geopolitycznej. Pomimo wielu uniwersalnych teorii, z których słynie amerykański profesor, myślę, że jego tezy nie są wyrocznią na temat ekonomii miejskich. Jest to wyłącznie jeden z wielu głosów w tej dyskusji. Samo pojęcie "klasy kreatywnej" jest według mnie silnie wartościujące, klasyfikujące i pretensjonalne. Społeczeństwo oparte na stymulowaniu lub faworyzowaniu klasowości to koncepcja XIX-wieczna i dobrze wiemy z historii jak się kończy. Dlatego zostawiłbym już Floridę w spokoju. Skupiłbym się przede wszystkim na koncepcjach zrównoważonego rozwoju miasta, społecznej rewitalizacji i procesach, które zaszły w Łodzi w ciągu ostatnich lat. A słowo kreatywność możemy zawsze zamienić na pomysłowość, twórcze działanie czy wyobraźnię.

Mikroprzedsiębiorstwa stymulują rozwój miasta

Z perspektywy mieszkańca Łodzi to co się wydarzyło w ciągu ostatnich dziesięciu lat, uważam za prawdziwą transformację i narodziny nowej poprzemysłowej tożsamości miasta. Szeroko rozumiany sektor kreatywny i kulturalny stanowił jedynie epicentrum tych zmian. Zupełnie nie zgadzam się z tezą, iż "jakieś" pieniądze zostały "wyrzucone w błoto" (nie lubię takich medialnych narracji). Przede wszystkim większość inicjatyw w tym obszarze to niezależne inicjatywy realizowane przez podmioty biznesowe i NGO-sy. Czy możemy sobie wyobrazić dzisiejszą Łódź bez dziesiątek wydarzeń kulturalnych i społecznych, międzynarodowych festiwali, OFF Piotrkowskiej, Art_Inkubatora, WI-MY, Piotrkowskiej 217, Niebostanu, Lokalu oraz kilkudziesięciu pozostałych lokali kreatywnych, które zaczynają ożywiać centrum naszego miasta? To razem kilkaset mikroprzedsiębiorstw, które bardzo mocno stymulują rozwój miasta i przyczyniły się do zmiany reputacji Łodzi.

Oczywiście codzienne życie i piramida Maslowa przypomina nam, iż Łódź ma podstawowe problemy społeczne takie jak bieda, bezrobocie, alkoholizm czy różnego rodzaju przejawy przemocy i agresji. Natomiast miasto jest jak człowiek. To bardzo złożony organizm. Aby zapewnić zrównoważony rozwój, musimy zadbać o zdrowe ciało (np. infrastruktura), ale także intelekt, osobowość i potrzeby duchowe. Tą rolę w przypadku Łodzi stanowi właśnie kultura, edukacja, sztuka i trudniejsze do sklasyfikowania działania kreatywne na styku biznesu i kultury takie jak np. Urban Street Festival, Street Food Festival, Festiwal Światła czy inne synergiczne projekty z zakresu kultury spędzania wolnego czasu.

Kreatywni to motor zmian

Na końcu chciałem podziękować wszystkim twórcom tych oddolnych zmian, czyli mieszkańcom Łodzi, którzy wzięli sprawy w swoje ręce i przyczynili się do wybuchu lokalnego aktywizmu. Warto również przywołać postać śp. Moniki Dzięgielewskiej-Geitz z Polskiej Akademii Nauk, która już ponad dziesięć lat temu tworzyła pierwsze projekty w obszarze zrównoważonego rozwoju Łodzi i rewitalizacji społecznej ze szczególnym uwzględnieniem sektora kreatywnego jako motor zmian. Wtedy mało kto ją rozumiał, dziś jest nas więcej. Konkludując, inwestycja w miasto poprzez łączenie projektów społecznych, biznesowych i kulturalnych to droga do coraz szerszej współpracy międzysektorowej i kompleksowego rozwoju miasta.

Żyję z przekonaniem, że dylematy czy odczucie wielkiego zawodu są dla naukowców chlebem powszednim. Porażka bywa istotnym elementem procesu kreatywnego i trzeba się z nią zmierzyć. Richard Florida stworzył pewien model, koncepcję społeczno-gospodarczą, która dała mu rozgłos i przysporzyła sporo zysków finansowych (consulting). Być może w chwili obecnej sam stał się ofiarą sukcesu własnej teorii? A być może problem polega na tym, że rzeczywistość, w której przyszło nam żyć zmienia się niezwykle szybko. To, co jeszcze dziesięć lat temu wydawało się mieć sens, dziś nabiera innego. Dobrze jest także rozróżnić dość miękkie pojęcie ?klasy kreatywnej? od ?sektora kreatywnego? (czy też ?sektora kultury i kreatywnego?).

Nie ma gotowych rozwiązań

Według "nowego Floridy" koncepcja klasy kreatywnej wymaga znaczącego liftingu. W skrócie: jej założenia nie spełniły społecznych oczekiwań i nie przyczyniły się do ogromnego gospodarczego rozwoju. I tu dla Łodzi pojawia się dylemat. Czy obrany przez władzę miasta kierunek, w którym wspieramy przemysły kreatywne, nie stanie się ślepą uliczką?

Na tak postawione pytanie odpowiem nie. Wiem, że moje argumenty mogą nie przekonać myślących inaczej, bo instytucja, którą kieruję jest beneficjentem tego procesu. Myślę jednak, że praca, którą wykonaliśmy do tej pory upoważnia mnie do takiego twierdzenia.

Kiedy zacząłem przygotowania do realizacji projektu utworzenia w Fabryce Sztuki Art_Inkubatora wiedziałem, że uczestniczę w czymś nowym, niekonwencjonalnym, że w literaturze (min. Florida) nie ma w pełni gotowych rozwiązań, które zapewnią 100 proc. powodzenia.

Zaproponowana przez Floridę koncepcja klasy kreatywnej nigdy nie była dla mnie gotowym programem działań (a tym bardziej gotową strategią!), który można wprowadzić jednym dekretem do realizacji, niezależnie, czy wręcz w oderwaniu od kontekstów kulturowych i gospodarczych miejsca, w którym ma być realizowany. Praktycznych, konkretnych rozwiązań, tzw. dobrych praktyk, które działają w jednym miejscu, nie da się przenieść bezrefleksyjnie, jeden do jednego. A tym bardziej nie jest możliwe zaadaptowanie i obligatoryjne wprowadzenie do żywej tkanki miasta (Łódź) propozycji czysto teoretycznych. Nawet, jeżeli są one poparte badaniami socjologicznymi i analizami gospodarczymi (USA).

Łódź uczy się sama

Nowy Florida mówi też "Musimy odwrócić perspektywy. Inwestować w tożsamość miejsc, w środowisko i dziedzictwo architektoniczne, lokalną naturę, kreatywny klimat i warunki rozwoju, instytucje oraz kreatywność wszystkich klas ekonomicznych. W kompleksową jakość miejsca. Mówi o tworzeniu lepszego systemu edukacji, szkół oraz instytucji wspierających mieszkańców w realizacji ich potencjału. Czyż nie to właśnie stara się robić Łódź? Niezależnie od Floridy. Być może, gdzieś tam w Strategii Marki pojawia się cytat ze "starego Floridy", ale strategia ta nie nazywa, nie wskazuje konkretnych działań, narzędzi wsparcia. Tego wszystkiego uczyła się Łódź sama, w praktyce, po drodze.

Ważne jest to nieuchwytne tu i teraz. Codzienne życie Łodzi i łodzian nie skupia się tylko na rozważaniach o klasie kreatywnej. Ba, finansowanie z pieniędzy publicznych działań związanych z sektorem kreatywnym to pewnie niewielki promil lub procent w budżecie miasta. Projekty takie jak kampania "Młodzi w Łodzi", "Lokale dla Kreatywnych" czy Art_Inkubator pokazują, jak spore jest społeczne zapotrzebowanie na budowanie całościowego systemu wsparcia dla młodych ludzi wchodzących na rynek pracy. Powinniśmy także pamiętać o czekającym nas ogromnym wyzwaniu związanym z Rewitalizacją Obszarową. To właśnie w tym nadchodzącym procesie widzę miejsce dla tworzenia kreatywnych, społecznych działań, które pomogą nam łodzianom zmienić Nasze Miasto na jeszcze lepsze.

Richard Florida i jego idee miasta kreatywnego, jako obszaru funkcjonowania jednostek twórczych, przekształciły się w swoisty sposób generowania kapitału we współczesnym świecie mediów i informacji oraz zaspokajania potrzeb wyprofilowanych grup konsumentów. Kreatywność czerpie z różnorodności, w tym różnorodności społecznej, bazuje na inicjatywach jednostek i jako taka wymaga wsparcia. Teksty Floridy, którego zdaniem klasa kreatywna preferuje słabe raczej niż silne więzi społeczne, poddane zostały ostrej krytyce. W praktyce bowiem okazuje się, że dla zwiększenia rzeczywistej produktywności i innowacyjności konieczna jest współpraca w ramach grup realizujących różne projekty i lokalne inicjatywy. Pojedyncze jednostki funkcjonują w ramach lokalnej oraz ponadlokalnej sieci instytucji społecznych i różnorodnych grup i asocjacji, które wspólnie napędzaj ą kreowanie i ulepszanie trendów i idei. Sam zresztą Florida odnosząc się do sposobu funkcjonowania społeczności lokalnych mówi o konieczności wspierania lokalnych więzi oraz inicjatyw.

Kreatywność sposobem na kryzys

Przykładów działań , w których to władze miasta wspierają tego rodzaju pomysłowość, można współcześnie znaleźć mnóstwo. Po okresie kryzysu w Europie Zachodniej w ostatnim okresie okazało się, że to właśnie na tego rodzaju inicjatywach udało się w wielu miejscach oprzeć funkcjonowanie lokalnej ekonomii i dzięki temu zmniejszyć skutki inaczej znacznie bardziej dotkliwej zapaści. Doskonałym przykładem wspierania tego rodzaju inicjatyw przez władze miasta może być amsterdamskie centrum Pakhuis de Zwijger, którego główny obszar działań obejmuje promocję oraz pomoc w realizacji różnego rodzaju kreatywnych pomysłów.

Powinniśmy również dostrzec to, co było oczywiste dla twórców Bauhausu, a mianowicie konieczność rozwijania lokalnego rzemiosła i wytwórczości dla uzyskania niezbędnych zasobów pozwalających stworzyć bazę dla rozwoju sztuk pięknych i przemysłów kreatywnych sensu stricto. Lokalne inicjatywy, o niewielkiej skali są zdecydowanie bardziej stabilne i w mniejszym zakresie narażone na niebezpieczeństwa związane z współczesnym neoliberalizmem, zagrożeniami globalizacji itd. Lokalni inicjatory działań mniej chętnie opuszczają miejsca gdzie działalność podjęli. Jednocześnie wspierają c takowe przedsięwzięcia szansa wpływania na praktyczne wdrożenia w zakresie jakości czy kierowania rozwoju przykładowo w stronę poszukiwania rozwiązań energo- i materiałooszczędnych czy też poszukiwanie pomysłów promujących ochronę środowiska jest zdecydowanie łatwiejsze.

Myśl sprzedaje się najlepiej

Stąd trudno się zgodzić z krytyką polityki władz miasta, powinniśmy się cieszyć że zmierzamy podobnie zresztą jak inne europejskie ośrodki w stronę rozwoju tego co się współcześnie najlepiej sprzedaje - czyli twórczej myśli. W ten sposób unikniemy być może sytuacji, którą doskonale obrazuje idea popularnego dowcipu, w którym Kowalski po ubraniu się w ciuchy z sieciówki, zjedzeniu wyprodukowanego gdzie indziej śniadania, obejrzeniu zagranicznego programu przy dźwiękach nietutejszej muzyki otwiera lokalną gazetę w poszukiwaniu równie lokalnych ogłoszeń o pracy...