Pierwszy łódzki pomnik. "Jeden z najprzeraźliwszych kiczów w Polsce"

Przez wiele lat władze miasta próbowały uczcić naczelnika insurekcji. Coś jednak ciągle stawało na przeszkodzie. Szał upamiętnienia ogarnął łodzian w 1917 r. Przypadała wówczas 100. rocznica śmierci Tadeusza Kościuszki, Rosjanie zostali przepędzeni z miasta, a niemieckim okupantom akurat ten polski bohater za bardzo nie przeszkadzał. Burmistrz Leopold Skulski planował przemianować Nowy Rynek (dziś pl. Wolności) na pl. Tadeusza Kościuszki, ale skończyło się na zmianie nazwy ul. Spacerowej na al. Kościuszki. Pomysłu, by ul. Andrzeja (dziś ul. Struga) nazywała się Racławicka, a ul. Zielona - Berka Joselewicza, nie udało się wprowadzić w życie.

Miastograf

W II RP budowa pomnika wydawała się tylko kwestią czasu, bo dążył do tego każdy magistrat niezależnie do partyjnych barw. Miał to być pierwszy łódzki pomnik - trzeba go było dobrze zaprojektować. Dlatego gdy w 1921 r. po ogłoszeniu konkursu artyści przysłali projekty i żaden nie spodobał się władzom, odłożono budowę.

Dwa lata później ogłoszono nowy konkurs i wtedy wyłoniono zwycięzcę. Pomnik miał stanąć w parku na Zdrowiu, który nosiłby miano Parku Ludowego im. Tadeusza Kościuszki. W ostatniej chwili jednak projekt Jana Czaplińskiego zablokował wiceprezydent Wiktor Groszkowski, uważając, że "Kościuszko nie na koniu nie będzie miał reprezentacyjnego wyglądu". I znowu na dwa lata cisza.

W 1925 r. ogłoszono kolejny konkurs. Wygrał go warszawski rzeźbiarz Mieczysław Lubelski, chociaż jego projekt zakładał, że Kościuszko jednak będzie stać. "Całość jest pomyślana w przyszłości na tle nowych 4-piętrowych gmachów o jednolitych fasadach, na placu, wyłożonym granitem, tak że pomnik bezwzględnie posiadać będzie charakter monumentalny i takąż oprawę, a plac sam otrzyma zakrój i typ Trafalgar Square w Londynie lub placu Vendome w Paryżu" - zapowiadał Lubelski.

Magistrat na dwa lata udostępnił artyście pracownię przy ul. Brzozowej 6 - niedaleko pl. Reymonta. Adam Ochocki, łódzki dziennikarz, wspominał kilkadziesiąt lat później: "Na posesję tę wchodziło się przez portiernię. Był to teren pofabryczny. Zwisające z sufitu resztki pasów transmisyjnych, metalowe kółka i tryby świadczyły o przeznaczeniu pomieszczenia. Mieściły się tu przedtem fabryka pończoch (...). Hala była zatłoczona postaciami z gipsu wyobrażającymi Tadeusza Kościuszkę w różnych pozach. Mieczysław Lubelski wyczarowywał coraz to inne modele wodza kosynierów. (...) Centralną postać hali stanowił potężny umieszczony na podwyższeniu pomnik Tadeusza Kościuszki, przebijający głową drewniany sufit pracowni".

Aby wyrzeźbić Kościuszkę, Lubelski potrzebował modeli. Artysta był jednak perfekcjonistą i chciał, aby postać na pomniku odpowiadała oryginałowi. Nie było wówczas agencji modeli, więc Lubelski jeździł po mieście i wypatrywał ludzi. Gdy spodobało mu się czyjeś ucho lub nos, zaczepiał, zapraszał do siebie i robił gipsowy odlew.

"Pewnego razu wpadła mu w oko twarz pewnej robotnicy przypominającej z profilu rysy twarzy Kościuszki. Było to w tramwaju. Pan Lubelski nie zawahał się zaprosić ją do swej pracowni. Robotnica przyrzekła, że zgłosi się na drugi dzień. Nazajutrz przyszła rzeczywiście, ale w towarzystwie męża, który chciał sprawdzić, dokąd 'wciągają' jego żonę. Widziałem również model jej twarzy. Jest w niej coś 'kościuszkowskiego'" - zapewniał Jerzy Bolski, reporter "Ilustrowanej Republiki", który oglądał Lubelskiego przy pracy.

Pomnik został ukończony w 1928 r. Odlewy gipsowe zostały wysłane do warszawskiej firmy, która miała wykonać całą konstrukcję, ale ta przestała istnieć. Zanim odzyskano pracę Lubelskiego i znaleziono kolejnego wykonawcę, minęły dwa lata. Odsłonięcie nastąpiło dopiero 14 grudnia 1930 r.

Dopiero wtedy wszyscy zaczęli narzekać. Niejaki Civiss lodzensis w "Ilustrowanej Republice" zarzucił pomnikowi brak ekspresji: "Pod adresem pomnika Kościuszki na placu Wolności tu i ówdzie słyszy się zastrzeżenia wypowiadane półgłosem. Głośno nie odważy się nikt powiedzieć jeszcze, że pomnik zdradza wiele włożonej pracy i starań, ale mało polotu artystycznego".

Autor zastanawiał się, dlaczego pierwszy łódzki pomnik przedstawia akurat Kościuszkę. Według niego już lepszy byłby Stefan Batory. Ale najbardziej z historią Łodzi wiązałby się pomnik rewolucji 1905 r., w której łodzianie masowo wzięli udział.

Furią na pomnik zareagował "Orędownik. Ilustrowany Dziennik Narodowy i Katolicki", który dowiedział się, że przodkowie Lubelskiego zmienili kiedyś wyznanie z judaizmu na chrześcijaństwo. Dlatego pisał: "pomnik Kościuszki, poroniony przez Żyda Lubelskiego, jeden z najprzeraźliwszych kiczów w Polsce".

W 1939 r. gazeta potrafiła wydrukować fotomontaż z pomnikiem w parku Poniatowskiego z podpisem: "Przeniesienie pomnika nastąpiło na skutek interwencji grona miłośników prawdziwego piękna, ażeby dłużej ramota Żyda Lubelskiego nie szpeciła najpiękniejszego placu naszego miasta".

Życzenie narodowców częściowo spełnili hitlerowcy. W listopadzie 1939 r. Niemcy zburzyli pomnik. Jedna z wersji mówi, że został wysadzony, druga, że materiał wybuchowy był za słaby i trzeba było użyć czołgu, by stalową liną ściągnął naczelnika z cokołu.

Po wojnie wszystko wskazywało, że Kościuszko znów dostanie pomnik. I w 1946 r. ogłoszono konkurs, chociaż opinia o pomniku zmieniła się radykalnie. Tym razem był zbyt ekspresyjny.

"Pomnik nowy, gdyż rzeźbiarze w tamtym czasie nie specjalizowali się w rekonstrukcjach, a poza tym tamten zburzony nie był podobno udany. Tak mi mówiono - pisał Tadeusz Chróścielewski, pisarz, który osiadł w Łodzi w 1945 r. - Jego autor, konstruktywista, w trosce o efekty doskonale geometryczne i ekspresję posunął się tak daleko, że sprzeniewierzył się stylowi klasycznego placu, z jego ideałem spokoju, umiaru i złotej harmonii, i postawił Tadeusza Kościuszkę na monstrualnie wysokim stożku, zmuszając podziwiających do zadzierania głowy aż do bólu kręgów szyjnych".

Powojenny konkurs wygrał Edward Nowicki, rzeźbiarz przybyły z Wilna. Jego projekt zakładał posadzenie Kościuszki na koniu. Podczas spotkania w Radzie Narodowej, czyli ówczesnej radzie miasta, pokazywał różne rosyjskie książki i przekonywał, że wodzów należy prezentować wyłącznie konno.

"Wtedy wstał Ajnenkiel [Eugeniusz, wiceprezydent Łodzi], złamał w palcach ołówek i powiedział zdecydowanym głosem, że Naczelnik stanie jednak bez konia" - wspominał Jerzy Mazurczyk, rzeźbiarz, który również brał udział w konkursie.

Koniec końców sprawa się rozeszła po kościach i budowę odłożono.

Minęło 10 lat. W 1956 r. uformował się Komitet Odbudowy Pomnika Tadeusza Kościuszki, a w mieście rozpoczęła się zbiórka pieniędzy i metali kolorowych na ten cel. Sprawa "konno czy pieszo" znów powróciła. "Express Ilustrowany" ogłosił nawet w tej sprawie plebiscyt. Większość czytelników opowiedziała się za koniem. Starano się znaleźć argumenty za i przeciw. Mówiło się, że Kościuszko był demokratą, a nie feudałem, więc powinien być bez konia. Z drugiej strony na koniu naczelnik wyglądałby dostojniej.

Spór zaostrzył się. Historycy i krytycy sztuki poparli projekt konny. "Niestety, sam sobie, i swego projektu wrogiem, okazał się Edward Nowicki. Zagorzały, naturalnie, entuzjasta własnego dzieła - pisał Chróścielewski, który był wtedy dyrektorem Wydziału Kultury. - Zgubiła go jego niesłychanie nieskoordynowana wielomówność. Mówił przy każdej okazji i godzinami, przy tym bardzo szybko i na jedną nutę. Na dodatek w konwencji 'grochu z kapustą'. Po dwóch minutach jego 'agitacji' za pomnikiem konnym ktoś mający nawet najlepszą wolę przestawał cokolwiek rozumieć, a po pięciu miał ochotę chodzić po ścianie".

Sytuacja nie mogła się wyklarować. Gdy akurat w Łodzi był z gospodarską wizytą premier Józef Cyrankiewicz, urzędnicy postanowili jego zapytać o zdanie. "Ma być taki, żeby był dobry" - odpowiedział enigmatycznie i każda ze stron uznała, że poparł jej stanowisko.

Fot. Wojciech Surdziel / AG

Dzień później podczas decydującej dyskusji w Radzie Narodowej zwyciężył argument ideologiczny. "A co to w ogóle za jaśniepańskie gadanie! - wołała jedna z radnych. - Konika niektórym się zachciewa. A towarzysz Kościuszek to nie jakiś tam szlachcic, żeby na koniu jeździł. Bo towarzysz Kościuszek to jest nasz towarzysz, któren za klasę w wyzysku bił burżujów, niestety!".

To przeważyło, chociaż dobrze zorientowani po cichu przyznawali, że opcja konna byłaby droższa, a miasto nie ma pieniędzy.

Odtworzenie przedwojennego pomnika było możliwe dzięki tajemniczemu posiadaczowi projektu w skali 1:50. Chróścielewski odkupił znalezisko, nie pytając o źródło i nazwisko. Ponadto na wieść o łódzkich sporach odezwał się Lubelski, który wyemigrował do Anglii. Przyjechał do Łodzi i nadzorował pracę nad rekonstrukcją pomnika.

Pomnik został ponownie odsłonięty 22 lipca 1960 r.