Tajemnice łódzkiego modernizmu. Najpiękniejsze budynki w Łodzi sprzed stu lat

Na jednej ze ścian otaczających podwórze kamienicy znajduje się tajemniczy pegaz. Nie wiadomo skąd wziął się w takim otoczeniu. Budynek powstał w latach 1937 - 1938. Jego projektantem jest Ignacy Gutman. Kamienica jest przykładem modnego w drugiej połowie lat trzydziestych "luksusowego funkcjonalizmu".

Sandra Kmieciak

Budynek zajmuje aż dwie działki. Jego część frontowa pełniła funkcję mieszkalną, mieściło się tutaj 16 komfortowych mieszkań. W porównaniu z sąsiadującymi budynkami, kamienica cechuje się bardzo szeroką fasadą. Od frontu zaprojektowana jest symetrycznie, z dwoma płaskimi choć nieco wystającymi prostokątnymi wykuszami. Po środku jest szeroka brama wjazdowa. Kamienica zlokalizowana na tyłach podwórka była przeznaczona na biura i magazyny. Dzisiaj mieści się tam Kino Charlie i łódzki oddział Polskiego Czerwonego Krzyża. W latach 2007 - 2008 przeprowadzono gruntowną renowację fasady i elewacji zachodniej budynku frontowego, bramy i klatek schodowych.

Sandra Kmieciak

Monumentalna kamienica została zbudowana w latach 1936 - 1938 na zlecenie Judy Salomonowicza, właściciela mechanicznej fabryki pończoch przy ul. Gdańskiej 57. Jej autorem jest Paweł Lewy.

W części środkowej kamienica jest cofnięta w głąb posesji. Wgłębienie urozmaicona jest przez cztery półkoliste wykusze. Fasada - zarówno od strony ul. Gdańskiej jak i Zielonej - także urozmaicona jest obłymi wykuszami, które przechodzą przez cztery piętra budynku. Pierwotnie elewacje obłożone były płytami sztucznego  kamienia, które miały imitować czerwony piaskowiec. Parter do wysokości gzymsu ozdobiony był żłobieniami w tynku. Niestety, podczas termomodernizacji budynku owe oryginalne ozdoby zostały zniszczone.

Sandra Kmieciak

Najpierw łódzki oddział YMCA miał siedzibę przy ul. Piotrkowskiej 243. Ale w latach 1932 - 1935 powstał budynek przy Moniuszki 4a, który został zaprojektowany przez Wiesława Lisowskiego specjalnie dla YMCA Łódź. W 1936 roku została oddana do użytku kryta pływalnia, która znajduje się w jego wnętrzu. Był to pierwszy kryty basen w Łodzi.

Związek Młodzieży Chrześcijańskiej niedługo urzędował przy Moniuszki 4a. W czasie II wojny światowej przynależność do organizacji była karnie zabroniona. W budynku mieścił się klub dla oficerów niemieckich. Również po zakończeniu wojny Związek tylko przez cztery lata mógł zajmować swój budynek. W 1949 r. ówczesne komunistyczne władze rozwiązały organizację i upaństwowiły budynek.

Przez szereg lat działał w nim Miejski Dom Kultury, a następnie Pałac Młodzieży im. Juliana Tuwima. Dopiero w 1990 r. łódzki oddział YMCA został reaktywowany. Na odzyskanie swojego budynku musiał poczekać kolejne kilka lat.

Sandra Kmieciak

Na uwagę zasługuje umiejscowienie budynku na mapie Łodzi. Został on zbudowany na Pasażu Meyera, w miejscu gdzie do 1901 roku w willi otoczonej okazałym ogrodem, mieszkał sam Ludwik Meyer. Pasaż Meyera był jedyną w Łodzi prywatną ulicą, za której przejechanie należało zapłacić. Stały przy nim neorenesnansowe wille zaprojektowane przez Hilarego Majewskiego w latach 1883 - 1885. Modernistyczny budynek należący do YMCA nieszczególnie do nich pasuje.

Kamień węgielny pod przyszły Łódzki Dom Kultury wmurowano 11 listopada 1933 roku. Za jego projekt odpowiedzialny był Wiesław Lisowski, architekt, który zaprojektował również łódzką siedzibę YMCA.

Budynek powstał jako Dom-Pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego. Pomnik przedstawiający marszałka stoi obok budynku. Pierwotnie swoją siedzibę miały tutaj organizacje kombatanckie i niepodległościowe. Budowa wystartowała 31 sierpnia 1934 roku. W czasie II wojny światowej swoją siedzibę miało tutaj SS i gestapo. Po wojnie w budynku urzędowały związki zawodowe, a od 1953 roku rozpoczęło się przekształcanie go w Łódzki Dom Kultury.

Sandra Kmieciak

Zgodnie z zamysłem Lisowskiego, gmach przy Traugutta 18 miał być zbudowany na planie czworoboku, wewnątrz skrywał się dziedziniec. Budynek skomponowany jest z kilku sześciennych brył różnej wielkości. Elewacja została podzielona pionowymi elementami. Dopiero na przełomie lat 60. i 70. obłożono ją płytami piaskowca, tak jak chciał Lisowski. Wcześniej budynek pokrywała cegła. Zmiana była możliwa dzięki rozbudowie, do której doszło w latach 1977 - 1986.

Jedyny na naszej liście przykład modernistycznej architektury sakralnej. Kościół wybudowany w latach 1929 - 1932 zgodnie z projektem Józefa Korskiego na placu po dawnej cegielni. Jego darczyńcami byli Zofia i Edmund Behmowie. W trakcie wojny doszczętnie zdewastowane zostało wnętrze kościoła, a budynek służył za magazyn. Odbudowa zniszczeń trwała aż do 1982 roku.

Sandra Kmieciak

Sama bryła kościoła najbardziej okazale prezentuje się w tylnej części. Proste, sześcienne kształty są doskonale skomponowane z półkolistą absydą. Niestety, budynek od tej strony można podziwiać jedynie po wejściu na teren kościoła. Od strony ulicy szczelnie zasłaniają go ekrany dźwiękochłonne. Uwagę zwracają także dwa elementy widoczne na froncie kościoła. Pierwszy to umieszczone na elewacji mozaiki. Ich wykonawcą był parafianin, artysta Stanisław Janiszewski. Przedstawiają św. Ojca Pio, św. Faustynę, Franciszka z Asyżu oraz Jana Pawła II i kardynała Wyszyńskiego. Drugi to wolno stojąca dzwonnica wybudowana w 1988 roku według projektu Józefa Kabana.

Obok kościoła znajdują się też zabudowania parafialne. Zostały wybudowane w 1935 roku. To proste, modernistyczne bryły z obłymi wykuszami.

Gmach Państwowej Akcyjnej Spółki Telefonicznej powstał w latach 1927 - 1928. Autorem projektu był Józef Kaban. Innymi bardzo znanymi realizacjami tego architekta są: Sąd Okręgowy przy pl. Dąbrowskiego 5, gmach Izby Skarbowej przy al. Kościuszki 83 czy Fabryka Papierosów przy Kopernika 62.

Budynek PAST jako pierwszy w Polsce został wyposażony w automatyczną centralę telefoniczną. Tutaj też uruchomiono pierwszą w kraju zegarynkę oraz prototypową aparaturę do zdalnego wybierania numerów warszawskich abonentów.

Sandra Kmieciak

Fasada budynku została podzielona żłobkowanymi pilastrami, zakończonymi oryginalnymi diamentowymi kapitelami. Dzięki nim budynek zyskał dynamikę. Fasadę zdobią piękne, oryginale latarnie w stylu art déco. A jeśli mocno zadrzemy głowę i spojrzymy w miejsce, gdzie budynek niemal styka się z niebem, dostrzeżemy ślad po nazwie instytucji, jaka działała tutaj aż do 1983 roku.

Sandra Kmieciak

Ulica Kościuszki bywa określana "uboższą siostrą Piotrkowskiej". Zupełnie niesłusznie. Chociaż mniej tu okazałych, bogato zdobionych willi, to architektura na Kościuszki zachwyca swoją różnorodnością i ciekawymi formami.

Jednym z najbardziej interesujących budynków jest gmach PZU. Na pierwszy rzut oka niepozorny, szczególnie jeśli skupimy uwagę na łososiowo-burym kolorze, który widnieje na jego fasadzie. Gdy jednak przyjrzymy się lepiej, docenimy niezwykłość tej nieruchomości. Jej projektant Wacław Ryttel, próbując wybrnąć z problemu wąskiej działki, zaprojektował budynek, który prezentuje się wyjątkowo masywnie i monumentalnie, mimo swoich wymiarów. Choć i te były w latach trzydziestych imponujące - 32 metry wysokości dawało drugie miejsce na podium najwyższych łódzkich budynków (pierwsze należało do Hotelu Savoy).

Sandra Kmieciak

Gmach PZU podzielony jest na trzy części. Dwie niższe, trzypiętrowe zdają się "załamywać" w połowie szerokości i podpierać wyższą środkową cześć. Ta z kolei, o trójkątnym kształcie wydaje się napierać na patrzącego z dołu człowieka. Efekt zapiera dech w piersiach, szczególnie w pochmurny, ciemny dzień.

Kolejny budynek z ul. Kościuszki! Czy ktoś jeszcze chciałby sprzeczać się i twierdzić, że Kościuszki nie jest fascynującą ulicą? Kamienica (zlokalizowana na południowo-wschodnim rogu Kościuszki i al. Mickiewicza) została wzniesiona w latach 30. przez specjalne utworzone konsorcjum. Mieli w niej zamieszkać pracownicy wyższego szczebla technicznego i administracji łódzkich fabryk.

Sandra Kmieciak

Ale budynek mieszczący się pod numerem 98 przyjął swoją - Dom Literatów - dopiero po II wojnie światowej. To wtedy stał się siedzibą Związku Literatów Polskich. Mieszkali tutaj m.in. Władysław Broniewski, Zofia Nałkowska, Julia Hartwig, Kazimierz Brandys, Zygmunt Kałużyński czy Adolf Rudnicki. Swoich lokatorów upamiętnia tablica, którą można znaleźć na ścianie budynku od strony al. Mickiewicza.

Sandra Kmieciak

Kamienica wybudowana w latach 1928 - 1929 na rogu ul. Cegielnianej i Trębackiej. Zaprojektował ją Rudolf Sunderland. Powstała dla Jakóba Fuksa oraz Abrama Sztajsznajdera, właścicieli Łódzkiej Niciarni Fabryki Koronek i Haftów w Kaliszu "Trójkąt". W 1934 roku właścicielem budynku został Mojżesz Fereina.

Jeszcze przed wojną służyła za siedzibę Sądów Grodzkich. Mieściły się tutaj cztery wydziały: Cywilny, Karny, Spraw Nieletnich i Hipoteczny.

Sandra Kmieciak

To, co zwraca uwagę w bryle budynku, to całkowita rezygnacja ze zdobień. Mimo to budynek prezentuje się bardzo okazale. Ciekawie wyglądają liczne uskoki, których obecność została wymuszona przez trójkątny kształt działki, na której stoi kamienica. Od strony ulicy Uniwersyteckiej fasada podziurawiona jest śladami po kulach. To pamiątka historyczna po wydarzeniach z 1945 roku, gdy Rosjanie wkraczających do Łodzi ostrzeliwali budynek, w którym przebywali Niemcy. Mimo generalnego remontu kamienicy, który zakończył się w ubiegłym roku, ślady zachowano.

Sandra Kmieciak

Na zakończenie przeglądu: osiedle ZUS. Dowód na to, że w dwudziestoleciu międzywojennym planowanie przestrzenne nie było niczym nadzwyczajnym. Mieszkańcy osiedla nie byli skazani na zaglądanie sobie w okna. Na terenie osiedla zaplanowano tereny zielone, wkomponowano też mniejsze budowle które spójnie wypełniają przestrzeń. Ciekawie wyglądają zaokrąglone balkony.

Uwagę zwraca również "galeriowiec" - blok u zbiegu Sanockiej i Dygasińskiego. Do mieszkań wchodzi się bezpośrednio z "galerii", czyli długich balkonów pokrywających z jednej strony fasadę budynku.

Sandra Kmieciak

Osiedle zaprojektowano w latach 1930 - 1932 w warszawskiej pracowni Biura Projektów ZUS. Mieli na nim mieszkać łódzcy pracownicy Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Według pierwszych założeń osiedle miało składać się z 14 budynków, ale finalnie wybudowano tylko 7. Osiedle zostało zbudowane w obrębie ulic Bednarskiej, Unickiej, Sanockiej i Dygasińskiego. Podczas wojny dotychczasowi mieszkańcy osiedla ZUS zostali z niego wysiedleni. Na ich miejscu zostali osadzeni lokatorzy wybrani przez niemieckie władze.