Początki osadnictwa żydowskiego w Łodzi datuje się na koniec XVIII wieku. Żydzi osiedlali się wówczas na wsiach wokół miasta. W XIX wieku zamieszkiwali na Starym Rynku i w jego okolicach (ulice Wolborska, Nowomiejska i Drewnowska). Ze źródeł wiemy, że w 1806 roku na pewno istniała już gmina. Ważnymi wydarzeniami dla powiększającej społeczności żydowskiej w Łodzi były budowa pierwszej synagogi i założenie w 1811 roku cmentarza w kwartale ulic Bazarowa, Rybna, Krótka i Wesoła. Cmentarz służył gminiedo 1895 roku. Drugi powstał pod koniec XIX wieku przy ulicy Brackiej. Dziś jest to największy cmentarz żydowski w Europie.
Archiwum Państwowe w Łodzi
Kiedy Łódź znalazła się pod zaborem rosyjskim carskie władze ograniczyły samodzielność Żydów. Zamiast gminy, powołano Dozór Bożniczy. Określono prawnie w jakiej części miasta mogą mieszkać. Sprowadzenie maszyn parowych, zniesienie ograniczeń celnych z Rosją oraz zniesienie rewiru mieszkaniowego i nadanie pełni praw publicznych Żydom dało początek udziałowi łódzkiej społeczności żydowskiej w rozwoju przemysłu. Do tej pory zajmowali się rzemiosłem i drobnym handlem.
W Łodzi zamieszkiwało coraz więcej Żydów, którzy inwestowali nie tylko w przemysł, ale również w kulturę (księgarnie, wydawnictwa, teatry i kina). Nadal odgrywali istotną rolę w rzemiośle. W mieście tworzyło wielu wybitnych żydowskich artystów.
W latach 60. XIX wieku Łódź zamieszkiwało ok. 30 tys. Żydów. A pod koniec stulecia już ok. 100 tys. Rozwijało się żydowskie szkolnictwo i opieka medyczna. Wizytówką łódzkich Żydów i centrum ich życia były synagogi.
Archiwum Państwowe w Łodzi
Żydowska Szkoła Rzemiosła "Talmud-Tora" założona w 1901 roku przy ulicy Średniej.
Przed II wojną światową Łódź zamieszkiwało 233 tysięcy Żydów. Stanowili oni 34 procent łódzkiej społeczności. W mieście było około 250 domów modlitw i synagog. Mieściły się one w prywatnych mieszkaniach, oficynach kamienic i przybudówkach. Na tym tle wyróżniały się większe synagogi, które pomiędzy 1939 a 1940 rokiem zburzyli Niemcy. Po większości z tych miejsc nie ma dziś śladu. Dziś Łodzi są dwie czynne synagogi. Pierwsza znajduje się w siedzibie Gminy Żydowskiej przy ulicy Pomorskiej 18. A druga przy ulicy Południowej 28 (obecnie Rewolucji 1905 roku).
Archiwum Państwowe w Łodzi
Przy ulicy Dworskiej (później Wolborskiej) na początku XIX wieku powstała pierwsza synagoga gminna. W Łodzi mieszkało wówczas 430 osób, w tym 98 Żydów. W połowie lat 40. w bożnicy doszło do katastrofy budowlanej i pożaru. Ostatecznie zamknięto ją w 1861 roku. Liczba ludności żydowskiej wzrastała, w mieście pojawili się chasydzi, konieczne było więc wybudowanie większej synagogi. Miała ona stanąć również przy ulicy Dworskiej. Prace pod numerem 20 rozpoczęto najprawdopodobniej jesienią 1859 roku. Zanim je zakończono, licytowano ławki bożnicze. Pierwsza, bezpłatna przypadła rabinowi. O jedną z nich starał się nawet Izrael Poznański, ale stojąc u progu kariery, nie wygrał aukcji.
Nabożeństwa odbywały się tutaj zanim wykończono budynek. Ostatecznie oddano go do użytku w 1871 roku. W 1897 roku przeszedł gruntowny remont. W czasie I wojny światowej urządzano tu uroczystości z okazji polskich świąt narodowych, a syjoniści zorganizowali w tym miejscu m.in. nabożeństwo dla uczczenia rocznicy śmierci Teodora Herzla, który był założycielem ich ruchu. Synagogę podpalono i rozebrano w listopadzie 1939 roku.
Zdaniem Krzysztofa Stefańskiego, bogata w mauretańskie zdobienia synagoga przy ulicy Wolborskiej 20, była "sercem staromiejskiej dzielnicy żydowskiej" i "jednym z najbardziej efektownych gmachów miasta".
Archiwum Państwowe w Łodzi
Nazywana była "synagogą Nowego Miasta" lub "Wilker szul". Została wybudowana w l. 70. XIX wieku. W 1884 roku odbyły się tu wybory członków Dozoru Bożniczego. W jego skład wszedł m.in. Izrael Poznański. W 1903 roku rozpoczęto rozbudowę synagogi. Zdecydowano również o tym, że obok ma stanąć szkoła czyli bet ha-midrasz.
W dwudziestoleciu międzywojennym tutejsza bet ha-midrasz była łódzkim centrum myśli rabinicznej. W opinii historyków był to największy ośrodek studiów nad Torą w mieście. Zgromadzony księgozbiór był naprawdę duży. Było wielu chętnych by się tutaj uczyć, dlatego w pewnym okresie szkoła była czynna 24 godziny.
W synagodze przy ulicy Zachodniej Niemcy kręcili propagandowy film "Der Ewige Jude". Recytujący Torę mówi w nim: "Dziś jest wtorek", by zaznaczyć, że został zmuszony do czytania, ponieważ Pięcioksięgu nie czyta się w ten dzień tygodnia. Okupant podpalił ją w drugiej połowie 1940 roku. Zniszczono księgozbiór. Zwoje Tory wywieziono najprawdopodobniej do Pragi.
Archiwum Państwowe w Łodzi
Działkę, na której stanęła synagoga, została zakupiona w 1899 roku przez żydowskich kupców "litwaków", stąd nazywana była synagogą litwaków. Bożnica przy Wólczańskiej zaczęła działać w 1905 roku. Właścicielami ziemi byli wówczas L. Padwa i T. Basz, którzy weszli w skład jej nieformalnego zarządu ("Ezrat Izrael"). Pozostawali oni starszymi synagogi, którą Dozór Bożniczy pomimo to uznał za publiczną.
Synagogę budowano w latach 1899-1904 według projektu Gustawa Landau-Gutenberga. To na podstawie planów tego samego architekta powiększono również synagogę przy ulicy Zachodniej 56. Wyróżniała się neoromańskimi detalami i dwoma wejściami prowadzącymi do części przeznaczonej dla kobiet (czyli na babiniec).
W dwudziestoleciu międzywojennym "Ezrat Izarel" zalegalizowano. Odtąd zarząd synagogi miał osobowość prawną. Organizacja według statutu miała "szerzyć między zrzeszonymi i popierać religijne zasady oraz polepszać byt niezamożnych Żydów". W tym celu członkowie stowarzyszenia mieli otwierać i utrzymywać domy modlitwy, opiekować księgozbiorami religijnymi, "urządzać odczyty i biesiady o treści religijnej i moralnej" oraz zakładać szkoły religijne.
Niemcy spalili synagogę w listopadzie 1939 roku. Nie tylko zniszczyli budynek, ale znęcali się również nad jej duchownymi.
Synagoga, która stała u zbiegu ulic Promenadowej 2 i Zielonej 8 nazywana była wielką i postępową. Potrzebowała jej powiększająca się wspólnota Żydów postępowych. Została wybudowana z inicjatywy fabrykantów (m.in. Izraela Poznańskiego) przy poparciu władz miasta. Budowa z przerwą spowodowaną kryzysem gospodarczym trwała sześć lat. Dobiegła końca w 1887 roku. Otwarcie było dużym wydarzeniem, o czym świadczą źródła z epoki: "Wspaniały gmach nowej świątyni otrzymał strój świąteczny - krzewy i kwiaty egzotyczne zapełniły plac, a przy balustradzie żelaznej, na zgrabnych palikach, rozwieszono chorągwie i festony dookoła świątyni. (...) prezes I. K. Poznański wygłosił stosowną przedmowę, podając p. gubernatorowi klucze do synagogi na aksamitnej poduszce (...) rozpoczęła się właściwa ceremonia inauguracyjna, zakończona polskim kazaniem dr Klügera i hymnem narodowym, odśpiewanym przez chóry synagogi z towarzyszeniem orkiestry".
Archiwum Państwowe w Łodzi
Kantorem został obdarzony potężnym barytonem Hilel Alterman. Zapisał się jako wspaniały interpretator melodii i tekstów liturgii żydowskiej. Tu nauczał doktor Markus Braude . Pochodził ze starej rabinicznej rodziny, studiował filozofię w Berlinie i Freiburgu u samego Wilhelma Diltheya, organizował w Łodzi szkolnictwo żydowskie, angażował się w działanie partii syjonistycznej i był senatorem (1922-1927). Budowlę porównywano z warszawską synagogą na Tłomackiem. Łódzką Wielką Synagogę zdobiło siedem kopuł i bogate orientalne motywy we wnętrzu. Nie podlegała ona pod Dozór Bożniczy, ale zajmowało się nią specjalnie powołane Towarzystwo Synagogi Żydowskiej.
Spalenie Wielkiej Synagogi przez Niemców w listopadzie 1939 roku stało się symbolem tragicznych losów społeczności żydowskiej w Łodzi.
Archiwum Państwowe w Łodzi
Materiał promocyjny
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
Wszystkie komentarze