Nowe Centrum Łodzi. Patroni nowych ulic. Kim byli? [PRZEGLĄD]

Izrael Kalmanowicz Poznański (1833-1900) był współtwórcą sukcesu Łodzi przemysłowej. Dla jednych geniusz i wizjoner, dla innych szczęściarz i zwyczajny chciwiec. Został nieprzychylnie sportretowany przez Władysława Reymonta w "Ziemi obiecanej". W latach 70. wzniósł tkalnię, do której sprowadził 200 krosien mechanicznych z Anglii. To od niego bawełnę kupowała carska Rosja. Pod koniec XIX wieku zatrudniał ok. 6 tys. robotników. Wiele inwestował - w pola bawełniane, elektrownie i banki. Prowadził działalność charytatywną. Ufundował dwa szpitale, w tym jeden z pierwszym w Łodzi oddziałem leczenia gruźlicy. Wspierał Politechnikę Warszawską, ponieważ dobrze rozumiał związek nauki z gospodarką.

TOMASZ STAA?CZAK

Izrael Poznański wpisał się w architekturę miasta, wznosząc eklektyczne rezydencje. Najbardziej znany przykład to pałac przy ul. Ogrodowej. Dziś mieści się tutaj Muzeum Miasta Łodzi.

Fabrykant to bohater wielu legend. Jedna z nich mówiła, że miał magiczną maszynę produkującą monety. Miały ją napędzać stopy wchodzących do fabryki pracowników. Mówiło się też, że cofał wskazówki zegara wiszącego nad bramą tkalni, przez co wydłużał czas pracy robotników. Został pochowany w mauzoleum na nowym cmentarzu żydowskim przy ulicy Brackiej. Podobno, wbrew żydowskiej tradycji, zaprojektował je za życia.

Ludwik Geyer (1805-1869) pochodził z fabrykanckiej rodziny. Przyjechał do Łodzi w 1828 roku. Z Saksonii zabrał ze sobą domową biblioteczkę składającą się z 70 tomów i pomysł na interes. Na początku stać go było jedynie na zakład z 12 warsztatami tkackimi. Ale stopniowo go rozbudowywał. Między dzisiejszym placem Reymonta a ulicą Milionową wzniósł fabrykę, która znana była jako "Biała". Dlaczego? Była jedynym otynkowanym zakładem w ówczesnej Łodzi.

Fabrykanta nazywano "ojcem Łodzi", "królem perkalu", "pierwszym lodzermenschem" i "sępem z Piotrkowskiej" ( w języku niemieckim Geier to sęp). W 1839 roku w "Białej Fabryce" Ludwik Geyer zainstalował pierwszą na terenie Królestwa Polskiego maszynę parową. Sprowadził ją z Belgii. Miała moc 60 koni. Kolejne trzy, które sprowadził, osiągały już moc 120 koni. W latach 40. XIX wieku Geyer stał u szczytu potęgi. Ale pod koniec lat 50. zabrakło mu powodzenia w interesach, dlatego w 1869 roku umarł jako bankrut. Kilkanaście lat po jego śmierci jego synowie podjęli się poprowadzenia rodzinnych interesów. Ożywiona przez nich fabryka ze zmiennym szczęściem działała do wybuchu II wojny światowej. Po wejściu do Łodzi zajęli ją Niemcy, a po wojnie została znacjonalizowana.

MAŁGORZATA KUJAWKA

Karol Wilhelm Scheibler (1820-1881) przybył do Łodzi z Belgii w 1854 roku. Pochodził z Nadrenii Północnej-Westfalli. Podczas pobytu w Belgii uczył się fachu. Znał się na maszynach i sprzyjały mu liczne powiązania rodzinne w całej Europie, co pozwoliło mu się włączyć w wyścig fabrykantów w Łodzi. Znał kilka języków i miał za sobą wiele podróży. Wykorzystał posag wybranki i wydzierżawił od władz Łodzi tereny w dolinie rzeki Jasień przy Wodnym Rynku (dzisiejszy plac Zwycięstwa). Uruchomił tam pierwszą w Królestwie Polskim i największą w mieście zmechanizowaną przędzalnie bawełny.

Paweł Augustyniak

Karol Scheibler najwięcej zarobił na zgromadzonych przez siebie zapasach włókien bawełny. Kiedy w 1861 roku w Stanach Zjednoczonych wybuchła wojna secesyjna, przez co surowiec nie docierał do Europy, Scheibler odsprzedawał go łódzkim fabrykantom.  Zaangażował się w rozwój kolei. Zależało mu na sprawnym połączeniu Łodzi z Rosją, która kupowała produkowane w Łodzi tkaniny. Do jego fabryki prowadziła nawet bocznica. Utożsamiany jest z Hermanem Bucholcem z "Ziemi Obiecanej". Wybudował osiedle dla robotników znane jako Księży Młyn, tworząc tu "miasto w mieście". Znajdowały się tu m.in. remiza strażacka, szpital i szkoła. Karola Scheiblera pochowano w okazałej kaplicy na Starym Cmentarzu. Po jego śmierci, żona Anna, przebudowała ich rezydencję. Zamieniła ją w neorenesansowy pałac. Dziś swoją siedzibę ma w nim Muzeum Kinematografii.

Ludwik Grohman był jedynym synem Traugotta Grohmana, który był właścicielem manufaktury w Zgierzu. Jego matka pochodziła z Piotrkowa. W 1841 roku rodzina przeniosła się do Łodzi. Na placu nazwanym od młyna znajdującego się na Lamusie, jednej z łódzki rzek, otworzyli przędzalnię i tkalnię bawełny o napędzie wodnym. W 1853 roku był to drugi co do wielkości zakład w Łodzi. Rok później uruchomili tu maszynę parową o mocy 18 koni. Ludwik uczył się od ojca prowadzenia interesów. W 1874 roku przejął rodzinną firmę.

Michał Gruda

Jako pierwszy łódzki fabrykant uruchomił straż pożarną. Do 1869 roku pełnił funkcję radnego miejskiego. Na tym stanowisku przeciwstawiał się m.in. powstaniu styczniowemu. W okresie 1876-1888 był prezesem i głównym komendantem całej Łódzkiej Straży Ogniowej dlatego często chodził w mundurze. Przedsiębiorstwo rozbudował jego syn Henryk, który odebrał staranne wykształcenie za granicą, był pasjonatem muzyki skrzypcowej i kolekcjonerem dzieł sztuki. Przy ulicy Targowej wybudował on nowoczesną tkalnię mechaniczną z potężną bramą znaną jako "beczki grohmanowskie". Na początku XX wieku fabryka zaczęła podupadać. W 1905 roku podczas Powstania łódzkiego Grohman podobnie jak Scheibler (Karol Junior) zwolnił wszystkich robotników i zamknął zakład. Po I wojnie światowej aby ratować swoje przedsiębiorstwa ci dwaj fabrykanci dokonali fuzji. Zatrudniali wówczas ponad 8 tys. robotników.

Robert Biedermann od dziecka przygotowywał się do pracy w włókiennictwie. Jako nastolatek zaczął pięcioletnią naukę fachu farbiarskiego u wuja Gustwa Jehringa w Konstantynowie. Dalej pracował u Józefa Paszkiewicza w Łodzi, a w 1856 roku zdał egzamin czeladniczy i 7 lat później otworzył własne przedsiębiorstwo. Wykorzystując pieniądze z posagu małżonki rozbudował je. Zaczynał przy ulicy Widzewskiej 2, stopniowo poszerzając zakład o kolejne budynki. W drugiej połowie lat 80. XIX wieku jego zespół fabryczny zajmował teren w kwadracie ulic Północnej, Franciszkańskiej, Smugowej i Widzewskiej. W 1894 roku poprowadzono tu prąd, a w 1889 roku fabrykant uruchomił w tym miejscu przędzalnie bawełny, w której pracowało 6 tys. wrzecion.

Robert Biedermann w 1886 r. znalazł się w złożonym z najbogatszych przemysłowców Komitecie Kanalizacji i Wodociągów w Łodzi. Ufundował Dom Sierot przy ulicy Północnej 70 oraz domy dla robotników przy ulicy Smugowej, a w testamencie zapisał m. in. po 1500 rubli dla gminy ewangelickiej, żydowskiej, rzymskokatolickiej i prawosławnej.

Fot. Małgorzata Kujawka / AG

Na terenie posiadłości Biedermannów u zbiegu ulic Franciszkańskiej i Północnej, gdzie jedną ze swoich siedzib ma obecnie Uniwersytet Łódzki, w styczniu 1945 roku znaleziono zwłoki. Bruno, syn fabrykanta, zostawił kartkę: "Zabiłem strzałami z rewolweru żonę i córkę. Pochowajcie nas w ogrodzie. Nie rabować naszego prywatnego majątku w mieszkaniu, a podzielić sprawiedliwie"

Edward August Maurycy Herbst zanim otworzył własną fabrykę, pracował u Karola Scheiblera. Szybko awansował. W 1874 roku zarządzał jego zakładami. Rok później ożenił się z Matyldą Scheibler. Zamieszkali neorenesansowej willi na Księżym Młynie, którą zaprojektował prawdopodobnie sam Hilary Majewski. Wraz z innymi spadkobiercami Karola Scheiblera powołał Towarzystwo Akcyjne Zakładów Bawełnianych "K. Scheibler". Objął stanowisko dyrektora generalnego. Został również prezesem zarządu firmy, stając tym samym na czele największego przedsiębiorstwa włókienniczego w Królestwie Polskim.

Fot. Małgorzata Kujawka / Agencja Gazeta

To nie wszystko. Był również m.in. prezesem Banku Handlowego w Łodzi. W 1885 roku kupił drukarnię dla "Dziennika Łódzkiego". Przekazał działkę i pieniądze na budowę pierwszego szpitala pediatrycznego w mieście. Pomysłodawcą był dr Karol Jonscher.

Wśród propozycji nazw skwerów, pasaży, alei i ulic znalazły się nazwiska nie tylko fabrykantów. Bronisław Sałaciński urodził się ok. 1899 roku. Był legionistą i członkiem Narodowego Związku Robotniczego. Brał udział w akcji rozbrajania Niemców w listopadzie 1918 roku. W czasie pierwszego nieudanego szturmu na Dworzec Łódź-Fabryczna został zakłuty bagnetami i został tym samym ostatnią ofiarą I wojny światowej w Łodzi.  W Nowym Centrum Łodzi jego imieniem zostanie nazwany skwer. Wcześniej to na placu Sałacińskiego stał Dworzec Łódź Fabryczna. Na wyremontowany dworzec prawdopodobnie wróci tablica upamiętniająca bohatera.

Są również pomysły nawiązujące do wielokulturowej Łodzi. Na mapie pojawił się pasaż Czterech Kultur. Aleja Żydowska i Polska łączą plac Strzemińskiego z Rynkiem Kobro. Przecinają je Niemiecka i Rosyjska. Ale fabrykanci oprócz własnych ulic będą mieli plac. U zbiegu alej Scheiblerów i Grohmanów planowany jest z kolei skwer "Ziemi obiecanej", a więc literackiego portretu łódzkich fabrykantów.