Radiostacja pełna gwiazd. Polański, Edelman i Rżewski

Tutaj Łódź się kończyła. Dalej była już tylko wieś. Zmiany zaczęły się pod koniec lat 20. Najpierw przy Zagajnikowej (dziś Kopcińskiego) wybudowano w 1923 r. osiedle oficerskie. Styl dworkowy, od frontu charakterystyczne ganki z kolumnami. Zaprojektował je ówczesny architekt miejski Wiesław Lisowski. Kilka lat później przyczynił się do stworzenia po sąsiedzku największego wówczas w Łodzi szpitala. Ale niesłusznie przypisuje się je także innej osobie. Bo w tej części miasta swój styl mocno zaznaczył Wacław Kowalewski. To on wyrysował projekt osiedla dla bankowców przy Tkackiej. Spółdzielnia Budowlana Urzędników Oddziału Łódzkiego Banku Gospodarstwa Krajowego powstała w 1928 r. Pięć lat później przy ul. Tkackiej stanęło sześć domów. Każdy pięcioizbowy i z ogródkiem.

ul. Zelwerowicza, początek lat 30.

Nieopodal teren kupili również łódzcy urzędnicy. I to w bardzo niesprzyjającym okresie recesji. W 1927 r. wmurowali kamień węgielny i - mimo światowego kryzysu - w ciągu dwóch lat postawili pomiędzy Tkacką a Mostową (dziś Zelwerowicza) 15 bliźniaczych domów. Obie uliczki miały jeszcze wówczas wylot na Zagajnikową. Pośrodku stanął budynek gospodarczy z wieżyczką, która przez lata była najwyższym punktem na osiedlu. To tam mieścił się zbiornik z wodą, a mieszkańcy przychodzili do magla. Początkowo osiedle nazywano kolonią. Gdy nieco dalej rozpoczęła się budowa kolejnych domów, zostało kolonią starą. Nowa powstała pomiędzy Mostową a Narutowicza. Spółdzielnię Towarzystwa Budowy Domów dla Pracowników Zarządu Miejskiego założyli magistraccy urzędnicy w 1933 r. Kilka lat wcześniej zmówili się, wzięli kredyty i rozpoczęli budowę.

Biskup Wincenty Tymieniecki podczas święcenia terenu pod budowę osiedla

Jednym z nich był inżynier Tadeusz Filipowicz, który po studiach w Petersburgu został specjalistą od instalacji komunalnych. Do Polski wrócił w 1925 r. Wówczas jeszcze w Łodzi śmierdziało, bo choć projekt kanalizacji powstał już przed I wojną, to jego realizacja rozpoczęła się dopiero w 1924 r. Filipowicz trafił w idealny moment i stał się jednym z twórców podziemnej sieci. Wśród pracowników uchodził za marudnego, ale za to znał doskonale wszystkie kanały w Łodzi.

Założony na początku XX wieku przez społeczność ewangelicką Zakład Dla Idiotów i Epileptyków przy ul. Tkackiej. Dziś jest tam szkoła specjalna

Drugim prezesem Spółdzielni został Edward Rosset (rocznik 1897), wówczas naczelnik wydziału statystycznego oraz wykładowca Wolnej Wszechnicy Polskiej, a po II wojnie współtwórca Uniwersytetu Łódzkiego. Studia skończył w Warszawie. Razem z nim na roku był Tuwim. - Ich rodziny świetnie się znały. A ponieważ mój ojciec miał opinię osoby rozsądnej, rodzice Juliana poprosili, by razem uczyli się do egzaminów. Tuwim bardziej niż naukę cenił jednak kabarety. Do domu wracał coraz później. Gdy narzeczona Stefania pytała, gdzie się podziewał, odpowiadał zawsze to samo. "Byłem się uczyć u Edka Rosseta" - wspomina prof. Stefan Rosset, emerytowany neurolog, do dziś mieszkający przy Zelwerowicza, gdzie w 1936 r. wprowadził się z rodziną jako dwulatek.

Edward Rosset z synem Stefanem i córką Ireną

Połówkami 12 domów (13. był budynek gospodarczy) urzędnicy musieli się jakoś podzielić. Żeby uniknąć sporów, postanowili losować. W protokole z 6 lipca 1934 r. o losowaniu napisali bardzo krótko. Wiadomo za to, że spotkanie rozpoczęło się o godz. 20 od zagajenia. Z wyniku niezadowolony był inżynier Filipowicz. Bo trafił mu się domek stojący bokiem tuż przy Mostowej. - Uznał, że skoro ma być prezesem, to musi przyjmować ludzi od Narutowicza. I zamienił się na dom wyłączony z losowania - opowiada jego wnuk Marek Zabrocki.

Edward Rosset w ogrodzie przy ul. Zelwerowicza

Takiego ruchu nie zamierzał wykonywać Rosset, któremu również przypadł dom przy Mostowej. - Ojciec był bardzo zadowolony. Jako człowiek przewidujący zdawał sobie sprawę, że Narutowicza będzie kiedyś dużą arterią - opowiada jego syn. Gdy domy rozdzielono, zaczęły się konsultacje budowlane. Filipowicz nie chciał żadnych okien od północy, by mu nie wiało. A Rossetowie i dzielący z nimi dom Margolisowie jako jedyni powiększyli sobie balkony na parterze i dobudowali wyjścia do ogrodu. Gdy o to samo starali się po latach inni mieszkańcy, konserwator zabytków odmawiał.

Z zewnątrz domy wyglądają jak bliźniaki. Ale w środku mocno się różnią. Bo część połówek powstała z myślą o jednej rodzinie. Wówczas klatka schodowa jest wewnętrzna. W innych schody są na zewnątrz mieszkania i służą rodzinie z I i II piętra. Przed wojną prywatna niemiecka elektrownia zaproponowała właścicielom, że za darmo założy elektryczne urządzenia. Warunek był tylko jeden - nie wolno bratać się z gazownią. - Wszyscy podpisali. Po wojnie umowa przestała obowiązywać, ale bojlery i kuchenki zostały - opowiada prof. Rosset. Jego dom był jednym z nielicznych, które miały własną kotłownię.

archiwum prywatne

Spośród mieszkańców wojnę w nowej kolonii spędziły dwie osoby. Większość wróciła w 1945 r. Jeśli przybyli nieco później, w domach natknęli się na radzieckich żołnierzy, którzy zamiast w toalecie przysiadali za potrzebą w jednym z pokojów. Niektórzy wrócili na tyle wcześnie, że zastali Baltendeutschów z Łotwy i Estonii. U państwa Skarżyńskich z kolonii starej, których córka Jadwiga wyjdzie później za mąż za syna Aleksego Rżewskiego, zostawili po sobie serwis z fiołkami w kredensie i "Mein Kampf" na strychu. Spotkał ich też Wincenty Tomaszewicz, słynny chirurg i współzałożyciel łódzkiej kasy chorych, a później także Wydziału Lekarskiego na Uniwersytecie Łódzkim oraz Akademii Medycznej. - Rodzina, którą zastał, twierdziła, że dom kupiła. Dziadek odpowiedział, że przecież nie sprzedawał - opowiada Anna Szuster, która na Zelwerowicza mieszka do dziś. Podobnie jak brat Lucjan i mama Irena (rocznik 1922). Lubią usiąść pod jabłonią, którą zasadził jeszcze przed wojną Tomaszewicz. Z tego okresu w ogrodzie ostał się także krzak róży i glicynie, które dziś pną się po balkonach.

Wincenty Tomaszewicz, założyciel Akademii Medycznej. Na zdjęciu z wnukami Anią i Lucjanem oraz Olkiem Edelmanem

Początkowo nic nie wróżyło, że Tomaszewicz wojnę przetrwa. 9 listopada 1939 r. jego i kilkadziesiąt innych osób gestapo zabrało do więzienia na Radogoszczu. Była to pierwsza akcja likwidacji łódzkiej inteligencji. Tomaszewicza odłączono jednak od grupy, którą rozstrzelano w lasach pod Zgierzem. Gdy w styczniu 1940 r. odzyskał wolność, wyjechał z rodziną do Warszawy i pracował tam jako robotnik. Podczas powstania warszawskiego był szefem sanitarnym w oddziale Bakcyl-Północ, a w 1944 r. trafił do obozu przejściowego, skąd zwolniono go z powodu podeszłego wieku.

Tyle szczęścia nie miał jego sąsiad Aleksander Margolis, ordynator oddziału chorób zakaźnych oraz kierownik wydziału zdrowia w magistracie. - Dziadek był germanofilem. Nawet gdy wojna już się zaczęła, wciąż twierdził, że Niemcy to porządni ludzie. Jak kazali mu się stawić, to poszedł. Choć wszyscy dookoła odradzali, kolega z Wehrmachtu próbował wyciągnąć go z więzienia. A babcia jeszcze w latach 60. liczyła, że żyje i wróci - opowiada Aleksander Edelman, syn Aliny Margolis i Marka Edelmana, biofizyk zajmujący się lekiem na mukowiscydozę. 17-letnia Alina odwiedziła ojca w więzieniu. Na całe życie została z tym, co mu powiedziała. "Nic więcej nie da się zrobić".

Jadwiga Rżewska z domu Skarżyńska z ojcem w ogrodzie przy ul. Zelwerowicza

O Niemcach dobre zdanie miał również Aleksy Rżewski, w latach 1919-1923 prezydent Łodzi, który wsławił się wprowadzeniem obowiązkowej edukacji. Gdy w 1933 r. zaczął pracę jako notariusz, przeprowadził się z Piotrkowskiej do domu przy Mostowej w kolonii starej. Jego ukochana córka Mirosława miała dziewięć lat. Trzech starszych synów uczyło się w szkole kadetów. - Na placyku za domem graliśmy w piłkę. I jeździliśmy rowerami w zboże, które rosło wszędzie dookoła A miejscem spotkań z koleżankami była latarnia, która stoi tu do dziś - wspomina 92-letnia Mirosława Juljańska.

Z czasem obok zbóż posadzono nieduże drzewa. Dziś obie kolonie są pełne zieleni.

Jadwiga Rżewska z domu Skarżyńska w ogródku przy ul. Zelewrowicza

Podczas polowania Rżewski zastrzelił wilczycę. Gdy zorientował się, że miała młode, zabrał wilcze szczenię do domu. I tak przy Mostowej zamieszkał Hektor. - Swoje miejsce miał w budzie na podwórku. I tam się z nim bawiłam. Trwało to jakiś rok, dopóki ktoś nie przekonał rodziców, że może obudzić się w nim zew krwi. Oddaliśmy więc Hektora do zoo w parku Źródliska - opowiada Juljańska. Hektor nie przepadał jednak za mężczyznami, więc o czyszczeniu klatki panowie musieli zapomnieć. - Gdy szłyśmy mu sprzątać, wyczuwał nas już z daleka i wył wniebogłosy - wspomina.

Hektora zastrzelili Niemcy. Rżewskiego również. - Przyszli do domu i powiedzieli, że biorą go jako zakładnika. Ojciec miał na sobie domową marynarkę zwaną bonżurką. Rozmawiał z nimi po niemiecku, bo przecież świetnie znał ten język i mnie również go nauczył. Powiedział "Niemcy naród kulturalny. Nie martw się, ja wrócę". Stałam na schodach i szlochałam - relacjonuje jego córka.

Stefan Rosset z rodzicami

Rossetowie przetrwali wojnę w Warszawie. Do kolonii Stefan wrócił jako 11-latek. - Rodzice nie mieli dla nas czasu. Zajmowaliśmy się sami sobą. Najciekawsze miejsce? Wysypisko, które ciągnęło się tam, gdzie dziś jest ul. Konstytucyjna, aż do obecnego Wydziału Farmacji. Nad stertami śmieci wciąż się dymiło. Całymi dniami siedzieliśmy w tym smrodzie, szukając skarbów - opowiada prof. Rosset. Dzieciaki zbierały to, co najlepsze. Niemieckich masek gazowych było pełno, ale to polskie miały sprężynki, które wciskało się w wydrążoną gałązkę leszczyny. W drugą tłoczek i tak powstawał zabawkowy pistolet. Równie cenne były monety. Ale nie te z getta, bo za lekkie. - My potrzebowaliśmy cięższych, by grać w kiplo. Srebrna 10-złotówka to było coś - komentuje prof. Rosset.

Wraz z rozbudową Radiostacji (nazwa od Radia Łódź, które na Narutowicza przeniosło się w 1939 r.) dzieciakom wyrastały kolejne "place zabaw". - Łaziliśmy na budowy. Ulubiona zabawa? Skakanie z dachów - wspomina Anna Szuster. Zgraję małolatów dało się odnaleźć po owczarku collie, który szwendał się razem z nimi. Gdzie szczekanie, tam były dzieci.

W ogrodzie za kamienicą przy Narutowicza 107 młodzież paliła ogniska. - Niektórzy nawet w namiotach tam nocowali. Ale mi rodzice nigdy na to nie pozwolili - wspomina prof. Rosset. Budynek ten powstał w tym samym czasie co młodsza kolonia. Kowalewski był nie tylko jego projektantem, ale i mieszkańcem. Za sąsiada miał Antoniego Idźkowskiego, dyrektora Szkoły Kupieckiej, który dorosłe życie związał z Łodzią. Na prawie 200 m kw. zamieszkał po wojnie wraz z 33 krewnymi i przydzielonym im oficerem rosyjskim.

Dawna Szkoła Kupiecka. Dziś rektorat Uniwersytetu Łódzkiego

Jego najsłynniejszym lokatorem był student Filmówki Roman Polański, któremu rodzina Idźkowskich wynajęła w latach 50. pokój w wykuszu. - Narutowicza była wówczas na szerokość torowiska. Obok kocie łby i rynsztok. Puszczaliśmy w nim łódki z papieru, a co roku bielił go nasz dozorca Ludwik Orzeł - spomina Maciej Jeziorowski, wnuk Idźkowskiego. Pierwszą gołą kobietą, którą zobaczył w życiu, była Barbara Kwiatkowska, aktorka i przyszła żona Polańskiego. - Miałem sześć, może siedem lat. Jej widoku nie doceniłem - komentuje. - Pewnego dnia Polański wraz z Jaremą Stępowskim otworzyli niefortunnie puszkę z byczkami w zalewie pomidorowej. Czerwony sos chlapnął na ścianę. Obaj bali się dziadka, więc uznali, że lepiej przerobić plamę na dzieło. Domalowali na ścianie faceta, który strzela sobie w głowę.

Roman Polański i Barbara Kwiatkowska, rok 1960 (Fot. CLAUDE SCHWARTZ/FOTOCHANNELS)

Do dziś wspomina się na Radiostacji historię słynnej rozmowy telefonicznej. Dzwonili z Francji. Do Romka. Albo do Basi. Dziś trudno rozstrzygnąć. Pewne jest, że telefon był z czarnego ebonitu i trzeszczał. Gdy zapytali Polańskiego, czy narzeczona zna francuski, miał odpowiedzieć "rien", czyli "nic". Rozmówca zrozumiał "bien", czyli dobrze. Wyjechali oboje. Związek zakończył się rozwodem.

Zanim jednak wyruszyli, Polański wraz z kumplem Andrzejem Kostenko przytargali do domu przystankowy słup. Z okrągłą tablicą i literą "T". Już wówczas tramwaj kursował do krańcówki na Radiostacji. Wcześniej telepał się po jednym torze tylko do Kopcińskiego i tam zawracał. Jak hamował, to pisk był straszliwy. Nikt więc nie chciał przystanku przed domem. Dwóch przyszłych reżyserów problem prawie rozwiązało. - Budzę się rano, a tu przystankowy słup stoi obok łóżka. Mama ich ochrzaniła i kazała wynieść. Wynieśli, a i owszem, ale na balkon. Milicja nie musiała długo szukać - opowiada Jeziorowski.

Ryszard Bonisławski (pośrodku) z siostrą i kolegą na dachu bloku tramwajarskiego przy ul. Narutowicza 105

Kilka lat później ostateczne miejsce przystanku wyznaczył Ryszard Bonisławski, obecnie senator i znawca historii Łodzi. Jako syn tramwajarza mieszkał z rodziną w bloku tramwajarskim pod nr. 105. - Byłem wówczas uczniem technikum. Wyskakiwaliśmy z kolegami podczas jazdy, bo przystanek był o kilkanaście metrów za daleko. Uznaliśmy, że lepiej go przestawić. Z okna widzieliśmy, jak motorniczy ostro hamuje, wysiada i drapie się po głowie. Na krańcówce skonsultował się z innymi. Przyjechali techniczni i przystanek zabrali. A my go znowu do nas. Kolejnego przekonywaliśmy, że przestawili pracownicy MPK. Chyba nie uwierzył, ale ostatecznie wygraliśmy - opowiada.

Za czasów jego młodości Narutowicza była niemal opustoszała. - W lipcu chodziliśmy na ulicę zrywać kwiaty lipy. A gdy ciężarówka przejechała pod domem, pamiętaliśmy miesiącami. "To było wówczas, gdy jechała ciężarówka". "Która? Ta z żółtą plandeką?".

Spod 107 rzut kamieniem było do domu Tomaszewicza, gdzie w pokoju na I piętrze mieszkał przez około rok Jerzy Skolimowski. I to ponoć tam stworzyli z Polańskim "Nóż w wodzie". Skolimowski pisał również wiersze, a Tomaszewicz - zwany przez wszystkich Dziadźką - je deklamował. - Dziadek miał wschodni akcent, jak z teatru stanisławskiego. Czytał wiersze, a my zaśmiewaliśmy się do rozpuku - wspomina Anna Szuster.

Olek Edelman i Ania Szuster przed domem przy ul. Zelwerowicza

Gdy w 1963 r. Skolimowski skończył studia w Filmówce, Olek Edelman miał 12 lat i zdążył już kilkukrotnie - z powodu zachowań kolegów - zmienić podstawówkę. Do liceum poszedł niemal za płotem. Gdy nauczycielka musiała przerobić obowiązujący program o Żydach, poprosiła, by tego dnia Olek został w domu: - W latach 60. atmosfera zrobiła się nieco nerwowa. Nie uważałem jednak, by był to powód do wyjazdu. Zawsze byłem przekonany, że nie ma po co i gdzie jechać. Wspomnień dobrych mam o wiele więcej niż złych. Antysemityzm poczułem mocniej tylko raz - gdy usłyszałem od najlepszego przyjaciela, że mam się stąd wynosić. Później okazało się, że on sam jest pół-Żydem, a babcię Żydówkę rodzina ukrywała latami w domu.

Pierwsza wyjechała jego mama lekarka, Alina Margolis, która jako kilkulatka została Alą, co ma kota, z "Elementarza" Mariana Falskiego. Do Francji zabrała córkę Anię. - Zostałem z ojcem. Żyło nam się całkiem nieźle. Ale wymyślili, że z dziewczynami musi jechać któryś z nas. Ojciec nie znał języków. Padło na mnie - komentuje. Z przyjaciółmi z Łodzi ma kontakt do dziś.

Ala Margolis "Ala z Elementarza"(Fot. ARCHIWUM RODZINNE ALINY MARGOLIS

Nowa kolonia z osiedla urzędników stała się zagłębiem lekarzy. Choć już wcześniej można było przypuszczać, że tak się stanie. Anna Margolis, żona rozstrzelanego Aleksandra, przyjmowała pacjentów kilka domów dalej, w tej samej kolonii. W gabinecie miała własny aparat RTG. - Gdy babci nie było w domu, bawiliśmy się jej sprzętem. Prześwietlaliśmy sobie ręce i płuca. Nikt nie ostrzegał, że to radiotwórcze - opowiada Aleksander Edelman. Jego babcia pediatra była specjalistką od leczenia gruźlicy. Podobnie jak część Tomaszewiczów z domu obok. - Spotkania rodzinne i sąsiedzkie były koszmarem. Bo wszyscy omawiali przypadki chorych - wspomina Anna Szuster.

Olek Edelman i Ania Szuster przed domem przy ul. Zelwerowicza

Lekarką jest również żona prof. Stefana Rosseta, Zofia, ostatnia żyjąca osoba ocalona z getta Litzmannstadt. Przez wiele lat była ordynatorką oddziału noworodkowego w Matce Polce. Na Radiostację wprowadziła się na początku lat 60. - To było zawsze niezwykle urocze miejsce. Jedyną wadą był swego czasu smród, który niósł się od Anilany. Jeśli wiatr zawiewał w naszą stronę, wszyscy zamykaliśmy okna. Po naszych skargach komin podwyższono, by fetor poszedł gdzieś dalej. Poza tym było idealnie, więc nigdy nie marzyliśmy o daczy za miastem. Bo tutaj było jak na wsi - opowiadają Rossetowie.

Przez ścianę z nimi mieszkał Marek Edelman, wybitny kardiolog i ostatni przywódca powstania w getcie warszawskim. Spotykali się niemal codziennie. Najpierw do docenta wpadał po pracy pan Stefan. Później - szukając męża - zjawiała się pani Zofia. Na koniec po swoich opiekunów zgłaszał się owczarek niemiecki Kajper, panicznie bojący się głosu Edelmana. Przeskakiwał przez taras, przeczołgiwał przez mieszkanie i wypadał drzwiami od kuchni, które niemal zawsze były otwarte.

W mieszkaniu Edelmana gościli intelektualiści i politycy. Był i Kołakowski, i Havel. To również tu umierała żona Kuronia, Gaja. Latem 1982 r. Edelman przyjął ją na swój oddział w szpitalu im. Pirogowa. Gdy zobaczył zdjęcie RTG, od razu wiedział, że jest źle. Zrobił jednak wszystko, by Gaja się nie domyśliła. Kurował ją u siebie w mieszkaniu. Codziennie zapraszał na obiad gości i nakrywał stół białym obrusem. Bo każdy dzień miał być świętem. Kolejne etapy choroby objaśniał jako objawy zdrowienia. Tłumaczył później, że tak trzeba. Kuroniowi wyznał prawdę, gdy ten dostał przepustkę z więzienia dzień przed śmiercią Gajki.

Gaja i Jacek Kuroniowie, ok. 1980 roku (Fot. ze zbiorów Ośrodka KARTA)

Kilka miesięcy później, w 40. rocznicę powstania w getcie, władze nałożyły na Edelmana areszt domowy. Esbecy śledzili go, gdy szedł do pracy i po zakupy. Odcięli telefon jemu i sąsiadom. W szarpaninie dostało się Hannie Krall. SB ciągnęło ją za rękaw w jedną stronę, a Edelman w drugą, krzycząc, by nie dawała żadnych dokumentów.

O wyjątkowej empatii docenta mówią wszyscy, którzy go znali. - Jego mieszkanie miało drzwi otwarte dla każdego, kto potrzebował pomocy. Taki ktoś zawsze był bliższy doktorowi niż wszyscy pozostali. U niego każdy czuł się dobrze. A jak zasłoniło się rolety, to świat jakby nie istniał - opowiada Irena Jaros, działaczka społeczna, która przez ponad 20 lat prowadziła bibliotekę w "Pirogowie", a później założyła z Edelmanem Bank Żywności.

- Jak się miało wątpliwości, wystarczyło zejść do docenta. On zawsze wiedział, w którą iść stronę - komentuje Anna Rybińska-Latko, mieszkająca piętro wyżej kuzynka Edelmanów.

Co roku 19 kwietnia (Dzień Pamięci Ofiar Holocaustu i Powstania w Getcie Warszawskim) listonosz przynosił na Zelwerowicza ogromny pęk żółtych kwiatów. Trwało to latami, aż do końca. Były rozmowy i spekulacje, ale do dziś nie wiadomo, kto je wysyłał.

Otwarcie wystawy - gabinet Marka Edelmana i jego żony Ali Margolis w Muzeum Miasta Łodzi w 2011 roku