Jak pracowały łódzkie włókniarki? [ARCHIWALNE ZDJĘCIA]

Fabrykę przy ul. Ogrodowej 150 lat temu założył Izrael Kalmanowicz Poznański, najbogatszy Żyd w Łodzi.

W 1852 roku Izrael Poznański miał zaledwie manufakturę. Po dwudziestu latach - jako jeden z pierwszych w Królestwie Polskim - uruchomił tkalnię z angielskimi krosnami napędzanymi maszyną parową. Jego zakład rozrastał się, a Poznański zwiększał zatrudnienie. W 1865 roku pracowało dla niego 70 robotników, w 1879 - 426, a w 1906 roku zatrudniał już ok. 6800 ludzi.

Izrael w krótkim czasie dorobił się bajecznego majątku na handlu z Rosją. Wokół swoich zakładów zbudował "miasteczko" włókiennicze. Postawił domy dla robotników, w których mieszkało aż cztery tysiące pracowników. Po ich przeciwnej stronie wznosiła się fabryka według projektu Hilarego Majewskiego. Pięciokondygnacyjny budynek przędzalni stał się symbolem Łodzi. Bawełniany "arystokrata" na terenie swojej fabryki wybudował również: tkalnię mechaniczną, bocznicę kolejową, własną elektrownię, gazownię i zakładową straż pożarną.

Gdy umierał w 1900 roku, zostawił swojej rodzinie majątek siedmiu milionów rubli w złocie. Ogromna suma pobudzała wyobraźnię. Nic dziwnego, że pojawiły się opowieści o krwiopijczych fabrykantach. Izrael Poznański miał być tym, który najmniej płacił swoim robotnikom. Jedna z legend głosi, że pod koniec każdego dnia fabrykant przestawiał do tyłu wskazówki znajdującego się na bramie zegara, tak, aby pracownicy musieli zostać w pracy o godzinę dłużej.

Profesor Kazimierz Badziak, autor książki o fortunie Poznańskich wyjaśniał panujący wówczas system zatrudnienia: - Do I wojny światowej w łódzkich fabrykach pracowano na jedną zmianę, wyjątkowo na dwie. Trzecią, nocną wprowadzili dopiero komuniści w PRL.

Kolejne pokolenia rodziny Poznańskich zarządzały firmą do lat 30. XX wieku. Potem zadłużone przedsiębiorstwo przejął Banca Commerciale Italiana.

Po drugiej wojnie światowej zakłady zostały znacjonalizowane i przemianowane najpierw na im. Juliana Marchlewskiego, który miał w nim kiedyś pracować. Potem w latach 70. XX w. dodano handlową nazwę Poltex. Razem z Unionteksem były to największe zakłady włókiennicze Łodzi. W samym "Marchlewskim" na początku lat 50. XX wieku zatrudnienie kształtowało się na poziomie 12 tysięcy pracowników. Większość pracujących tam stanowiły kobiety. Chociaż zakłady stanowiły sztandarowy przykład przedsiębiorstwa nowego ładu - działał przy nich dom kultury, zespół pieśni i tańca, kapela zakładowa i orkiestra - jego pracownice słynęły ze swojej niepokorności.

Już w 1947 roku w "Marchlewskim" protestowano przeciwko wprowadzeniu pracy wielomaszynowej. Zgodnie z nowym zarządzeniem jedna osoba miała obsługiwać kilka maszyn naraz, a nie jak dotąd jedną lub dwie. W końcu, gdy któraś ze strajkujących kobiet został popchnięta, reszta w geście solidarności zaczęła odgrywać omdlenia. Wzywano karetki, a po mieście rozprzestrzeniły się plotki o ofiarach śmiertelnych. Mimo to wprowadzono pracę wielomaszynową, a, żeby nawet na chwilę nie zatrzymywać produkcji, pojawiła się też trzecia zmiana. Dochodziło do kuriozalnych sytuacji, w których kobiety obsługujące maszyny nie mogły przerwać pracy nawet z tytułu przerwy na posiłek. Jadły, równocześnie obsługując krosna.

Przez cały czas były przy tym namawiane do współzawodnictwa pracy. W zamian obiecywano im proporcjonalny do zwiększenia produkcji wzrost zarobków. Pieniędzy jednak nie było więcej. Gdy więc codwutygodniową wypłatę próbowano przenieść na inny dzień, wybuchały protesty.

W "Marchlewskim" rozpoczął się też pierwszy udany strajk w PRL. Gdy w grudniu 1970 roku rząd ogłosił podwyżkę cen żywności, na ulice wyszli stoczniowcy z Gdyni, Gdańska i Szczecina. Ich protest brutalnie stłumiło wojsko i milicja. Grudniowe wydarzenia stały się jednym z symboli oporu wobec PRL-owskiej władzy. Mimo to nic się nie zmieniło. Dopiero dwa miesiące później łódzkie włókniarki wymusiły na premierze Piotrze Jaroszewiczu odstąpienie od podwyżek.

Od 10 do 15 lutego 1971 roku w Łodzi nie pracowały 32 zakłady, które wzięły przykład z zakładów im. Marchlewskiego i Stomil, które zatrzymały się jako pierwsze. Jak mówiono wtedy, "stanęło całe włókno i cała wełna", a to oznaczało, że około 60 tys. osób odstąpiło od wykonywania swojej pracy. Impulsem zapalnym miała być wiadomość, że płace za styczeń będą niższe od grudniowych średnio o 200-300 zł. Dla łódzkich robotnic był to cios, bo już wcześniej zarabiały średnio o 20 proc. mniej niż inni pracownicy przemysłu.

Przystępując do strajku, postulowały: podwyżkę płac, poprawę warunków pracy we włókiennictwie oraz cofnięcie podwyżek cen żywności. Łodzianki były nieustępliwe. Podczas spotkania z wicepremierem Janem Mitręgą, ministrem przemysłu lekkiego Tadeuszem Kunickim i przewodniczącym Centralnej Rady Związków Zawodowych Władysławem Kruczkiem jedna z włókniarek nie wytrzymała i ich puste obietnice skwitowała, wypinając goły tyłek. Dwa dni później odwiedził je sam premier Piotr Jaroszewicz. Władze PRL ustąpiły, wycofując się z grudniowych podwyżek cen.

Gdy po strajku w 1971 roku wstrząśnięta spotkaniem z włókniarkami delegacja rządowa opowiedziała, co w Łodzi zastała, zainicjowano program modernizacji przemysłu. Na niewiele to pomogło. Kilkanaście miesięcy później, gdy w 1973 roku Andrzej Wajda rozpoczynał zdjęcia do "Ziemi Obiecanej", najmniejszy problem miał ze scenografią. Żeby zrealizować zdjęcia w fabryce, wystarczyło tylko wymienić kilkaset jarzeniówek (trwało to podobno półtorej dnia) i zadbać o historyczne stroje.

Daniel Olbrychski, który zagrał w filmie Karola Borowieckiego, wspominał: - Łódzkie fabryki jeszcze wtedy pracowały. Mieliśmy dźwięk maszyn, bezpłatnych statystów. Łódzkie kobiety na co dzień pracowały przy tych maszynach. Wystarczyło je tylko przebrać w śliczne fartuszki z końca XIX wieku. Założyły je zamiast brzydkich, roboczych drelichów. One nie przerywały pracy, a my graliśmy. Myśmy musieli do siebie krzyczeć, bo się nie słyszeliśmy. Taki był hałas maszyn. Po zdjęciach wracaliśmy do Warszawy samochodem, jeszcze do Sochaczewa nie słyszeliśmy siebie wzajemnie, tak byliśmy ogłuszeni - mówił.

Gdy w 1980 r. powstawała "Solidarność", w Łodzi wiele się mówiło o zwycięskim strajku sprzed blisko dekady. Nic dziwnego, że to właśnie w "Marchlewskim" była ona najmocniejsza w mieście.

Choć często bagatelizowana przez rządzących, to praca w przemyśle włókienniczym nigdy nie należała do łatwych, a warunki nie rzadko były gorsze od tych panujących w fabrykach przemysłu ciężkiego. Przykład. Żeby nie ogłuchnąć od łomotu przestarzałych maszyn, łódzkie robotnice wpychały sobie do uszu watę. W pracy przeszkadzał im też unoszący się wszędzie szkodliwy, bawełniany pył.
Przez lata to właśnie w Łodzi była najwyższa śmiertelność noworodków. Wszystko dlatego, że wiele robotnic ze względów finansowych musiało pracować fizycznie niemal do końca ciąży. Gdy w Europie Zachodniej w końcu zakazano kobietom pracy na nocną zmianę, w PRL-u nikt nawet o tym nie pomyślał. Co gorsza, wychodzące z pracy kobiety rozpoczynały kolejny etat w domu. Na ich głowie było bowiem wychowanie dzieci i opieka nad domem.

Normą było, że w łódzkich zakładach pracowały całe rodziny. Przedstawicielki najstarszego pokolenia nierzadko zaczynały pracę jeszcze u fabrykantów. W ich manufakturach poznawały przyszłych mężów, a później szukały zajęć dla dzieci. Leczyły się w zakładowych ośrodkach zdrowia. W "Marchlewskim" miały też pod ręką przedszkole i żłobek dla dzieci! Ze względu na ilość czasu spędzanego w zakładzie to właśnie w nich łódzkie włókniarki zawierały przyjaźnie i korzystały z tego, co w ramach zajęć "po godzinach" oferowała im fabryka. Paradoksalnie w wielu wspomnieniach najmocniej zapisały się właśnie wycieczki zakładowe, oferta organizowanych przy nich domów kultury i spotkania orkiestr oraz zespołów pieśni i tańca.

Po zmianie ustroju jako jedna z pierwszych w Łodzi splajtowała Fabryka im. Marchlewskiego. Chwilę wcześniej z misją naprawy przedsiębiorstwa wysłano do niej ekonomistę Mieczysława Michalskiego. Sytuacja, którą zastał w fabryce, była bardzo zła. Zakład miał długi, stare maszyny i rozdętą infrastrukturę socjalną. Już w pierwszym półroczu 1990 roku jego produkcja spadła o 63 procent. Nic dziwnego, produkował miliony metrów tkanin dla Związku Radzieckiego. A wraz z upadkiem komunizmu skończył się na nie zbyt. Ekonomiści zgodnie podkreślają, że w tamtym okresie nie dało się uratować przemysłu włókienniczego w Łodzi.
Za "Marchlewskim" poszły kolejne fabryki.

Koniec wielkich zakładów włókienniczych był potężnym ciosem. Przez wiele lat miasto nie mogło się z niego pozbierać. Według różnych statystyk w całej Łodzi pracę straciło wtedy ok. 100 tys. ludzi. Każdy z przypadków był indywidualnym dramatem.