Zamach terrorystyczny w Łodzi. Prawica znów zaatakowała

Karol Zborzęcki miał 14 lat i chciał zostać majstrem fabrycznym "na jedwabiach". Był jednym z trzech synów szewca, przybyłego do Łodzi spod Radomia, który mimo 43 lat poważnie chorował na serce. Jego najstarszy, 16-letni, syn Maniek już pracował w fabryce rowerów przy ul. Łagiewnickiej 119 i zarabiał pięć złotych tygodniowo. Najmłodszy syn Zdzisio miał 13 lat i uczęszczał z Karolem do szkoły powszechnej nr 72 przy ul. Staszica 1.

Karol co tydzień chodził z ojcem do kościoła i dobrze się uczył - nauczyciele stawiali go innym uczniom za wzór. Wiedział, że ojciec jest słaby i będzie musiał pomagać mu w szewstwie. Postanowił jednak, że będzie uczyć się wieczorami, szkołę skończy, a później pójdzie do gimnazjum. Rodzicom powtarzał, żeby się nie martwili starością, bo on im na pewno pomoże. Cała rodzina żyła w małym jednopokojowym mieszkaniu mieszczącym się na parterze w lewej oficynie brudnej i zaniedbanej kamienicy przy ul. Zawiszy 15, nieopodal Rynku Bałuckiego.

W sobotę, 18 stycznia 1936 r., ok. godz. 19, matka Karola poprosiła, żeby poszedł do Blumy Borowieckiej po drożdże i kakao. Sklep znajdował się prawie po sąsiedzku - na końcu ulicy, pod numerem 24. Najgorsze mrozy miały nadejść dopiero w lutym, więc na ulicy panował ruch. Po drodze Karol minął grupę ludzi stojących przed kinem Kos.

Kilkadziesiąt kroków przed chłopcem szedł 12-letni Józef Naziemiec, mieszkaniec kamienicy przy ul. Zawiszy 24. Gdy zbliżał się do domu, zauważył obok sklepu Borowieckiej dwóch mężczyzn. Jeden z nich miał na sobie ciemnogranatowe palto i szary kapelusz, drugi - ciemne palto i cyklistówkę. Mężczyźni szli razem, ale gdy znaleźli się przy wejściu do sklepu, ten w cyklistówce poszedł dalej, a drugi uchylił drzwi i wrzucił do wnętrza jakiś przedmiot, po czym szybko dogonił swojego towarzysza. Obaj skręcili w ul. Franciszkańską, znikając za narożnikiem kamienicy.

W tym czasie w sklepie zakupy kończyły robić siostry: 19-letnia Chana Jakubowicz i 24-letnia Fela Lewkowicz zamieszkałe przy ul. Franciszkańskiej 57. Wręczyły właścicielce banknot 20-złotowy. Borowiecka wycofała się na zaplecze, by rozmienić pieniądze. Wtedy drzwi otworzył Karol, powiedział "dzień dobry", ale nie zdążył ich już zamknąć. Usłyszał huk i stracił przytomność. Gdy ją odzyskał, nie mógł otworzyć oczu zasypanych piaskiem. Chłopiec zorientował się, że zgubił pieniądze. Zawołał do ludzi, których kroki usłyszał wokół siebie. "Jak tyle straciłeś, to i pieniądze możesz stracić" - powiedziała jakaś kobieta. Młody Zborzęcki poczuł ból w nodze i znów stracił przytomność.

Naziemiec wybiegł z kamienicy i zobaczył, że z wnętrza sklepu wydobywają się kłęby dymu. Lokal Borowieckiej był zdemolowany. Wybuch wyrwał drzwi i zrobił dziurę w kaflowej podłodze. Kobiety w sklepie, z lekkimi poparzeniami twarzy, rąk i nóg, przez rozbite szyby w oknach i wyrwaną futrynę mogły zobaczyć, że drobny 14-latek leży w brudnym śniegu na środku ulicy z zakrwawioną nogą. Zrobiło się zbiegowisko. Nie wiadomo, kto wezwał pogotowie. Gdy się zjawiło, sanitariusze załadowali nieprzytomnego chłopca na nosze i odwieźli do szpitala św. Józefa przy ul. Drewnowskiej.

Na miejscu lekarze zdiagnozowali urwanie palców prawej stopy i uszkodzenie podudzia. Gdy Karol odzyskał przytomność, usłyszał, że przejdzie operację, bo bomba oderwała mu stopę. Został uśpiony. Kiedy się obudził, nie miał już nogi poniżej kolana.

Mimo to stan chłopca nie poprawiał się. Po kilku dniach w nogę wdała się gangrena. Konieczny był kolejny zabieg. Matka dwukrotnie oddała krew dla syna. Gdy Karol przebudził się po drugim zabiegu, nie miał już nogi na wysokości uda. Rodzice byli zrozpaczeni. "Mój biedny synu, już nie pomożesz rodzicom na starość. Wszystkie twoje plany runęły" - zamartwiała się matka. "Jakoś nam Bóg pomoże! Może dobrzy ludzie zlitują się nade mną, pozwolą mi się kształcić i wówczas otrzymam posadę w biurze. Mam przecież ładny charakter pisma i piszę zupełnie poprawnie" - odpowiadał chłopiec.

Uczeń klasy siódmej ze szpitala wyszedł o kulach po sześciu tygodniach. Do tego czasu stało się jasne, że zamach terrorystyczny na Bałutach był dopiero pierwszym z serii.

We wtorek, 21 stycznia, ok. godz. 19.30, gdy młody Zborzęcki był między pierwszą i drugą amputacją, ul. Sienkiewicza patrolował ubrany po cywilnemu posterunkowy Stefan Silczak. Zobaczył, że przed posesją nr 9 zgromadziło się czterech nerwowo zachowujących się młodych mężczyzn. Przypuszczając, że to złodzieje, postanowił ich wylegitymować i przeprowadzić rewizję. Gdy do nich podszedł, dostrzegł, że jeden z nich ma ukryty pod paltem jakiś przedmiot. Posterunkowy chwycił go za rękę i złapał pakunek. Wtedy Silczak otrzymał cios w głowę, zachwiał się i zwolnił uścisk. Mężczyźni rozbiegli się. Cios nie był silny i posterunkowy ruszył w pogoń za mężczyzną z paczką. Na wysokości ul. Moniuszki ścigany zatrzymał się i oddał się w ręce policjanta, który doprowadził go na pobliski komisariat.

Zatrzymanym okazał się 29-letni Wacław Bartczak, mieszkaniec Górnej. W czasie rewizji znaleziono przy nim rewolwer Sauer kaliber 6,35'. Paczka, którą miał ze sobą, zawierała trzy 200-gramowe ładunki trotylu, zaopatrzone w druty, spłonki rtęciowo-trotylowe i lonty.

Podczas przesłuchania mężczyzna powiedział, że nie należy do żadnej organizacji. Zajmuje się kolportażem jednego z łódzkich dzienników - katolicko-narodowego "Orędownika" i zarzeka się, że nawet nie domyślał się rzeczywistej zawartości paczki. Zeznał, że we wrześniu podczas pracy poznał przed katedrą dwóch studentów. Młodzi mężczyźni w brązowych czapkach pytali go o nakład gazety i działalność organizacji narodowych w Łodzi. Kupili jeden egzemplarz i pożegnali się. Od tego czasu Bartczak co pewien czas spotykał ich w tym samym miejscu. Dzień przed niedoszłym zamachem zaczepili go znowu w pobliżu katedry - przed domem przy ul. Piotrkowskiej 287. Jeden z nich oświadczył, że "Express Wieczorny Ilustrowany" na pierwszej stronie wigilijnego numeru zamieścił rysunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus w otoczeniu Stalina i bolszewickich gwiazd. Studenci uważali, że doszło do profanacji i "że należy coś z tym zrobić". Gdy Bartczak przytaknął, zaproponowali mu podrzucenie bomby zawierające cuchnące gazy do drukarni "Expressu". Mężczyzna zgodził się przeprowadzić niebezpieczną akcję.

Zgodnie z planem we wtorek zjawił się przy zbiegu ulic Sienkiewicza i Przejazd (dziś Tuwima). Tam już czekało na niego trzech studentów - tym razem w czapkach cyklistówkach. Wręczyli mu paczkę, zapewniwszy, że znajduje się w niej gaz o przykrym zapachu. Polecili mu iść za sobą w pewnym oddaleniu. W pobliżu drukarni mieszczącej się przy ul. Sienkiewicza 9 zaczęli omawiać szczegóły wrzucenia paczki do drukarni. Wtedy podszedł do nich posterunkowy Silczak i udaremnił akcję.

Po przesłuchaniu policjanci postanowili odnaleźć opisanych przez Bartczaka studentów. W Łodzi nie natrafili na ich ślad, więc komisarz Makowski pojechał do Warszawy, a aspirant Brylak do Poznania, by kontynuować poszukiwania na tamtejszych uczelniach.

W ręce łódzkich śledczych wpadł również niezdetonowany ładunek wybuchowy. Po zdjęciu szmaty z paczki okazało się, że było to tekturowe pudełko z pięcioma otworami. Z trzech wychodziły na zewnątrz druty. W środku pudełka znajdowały się trzy kostki trotylu - po 200 gramów każda. Policjantom udało się ustalić pochodzenie trotylu - dwa ładunki zostały wyprodukowane w warszawskich Zakładach Amunicyjnych Pocisk, a jeden w Państwowej Fabryce Amunicji w Skarżysku-Kamiennej. Nie były to bomby, lecz petardy.

Chemik i były biegły sądowy w "Głosie Porannym" tłumaczył różnicę: "Bomba ma gruby, zwykle żelazny czerep, podczas gdy zewnętrzną powłoką petardy może być blacha, szkło lub nawet tektura. Działanie bomby polega na sile niszczycielskiej wytworzonego w niej gazu i poszczególnych odłamków żelaznego czerepu, który przy wybuchu rozrywa się na części. Każda z tych cząstek może wyrządzić wielkie spustoszenie. Jeśli chodzi o zastosowanie, to petard używa się raczej w celach demonstracyjnych, dla stworzenia atmosfery bojaźni, podczas gdy bomba ma określone działania niszczycielskie. Oczywiście, petarda może również spowodować duże spustoszenie, szczególnie w małym promieniu działania, a nawet ciężkie obrażenia, niekiedy śmiertelne. (...) Proces chemiczny jest zwykle ten sam".

Kapitan Górecki, policyjny pirotechnik, oszacował, że eksplozja materiałów spowodowałaby śmierć wszystkich w promieniu co najmniej pięciu metrów.

W następny poniedziałek, 27 stycznia, ok. godz. 18.50 Samuel Winter, właściciel składu szkła i porcelany przy ul. Piotrkowskiej 33, obsługiwał ostatnich klientów. Trzech mężczyzn pytało o jakieś drobiazgi, ale niczego nie kupili. W chwilę po opuszczeniu przez nich sklepu, do środka weszła Dora, żona właściciela. Nie mogła zamknąć drzwi, bo ktoś zostawił na progu paczkę. Zauważyła, że z pakunku wystaje coś na kształt knota, który się tlił. Poprosiła stojącego przy oknie syna, by sprawdził, co to jest. Leon schylił się i krzyknął: "To bomba, uciekajmy".

Winterowie oraz dwie ekspedientki rzucili się w kierunku pokoju na zapleczu. Wtedy nastąpił wybuch. Odłamki kryształowych naczyń rozprysły się w promieniu kilkudziesięciu metrów, wylatując na ulicę przez wysadzone eksplozją wystawowe okna. Wybuch rozerwał drzwi, przebił ścianki odgradzające wejście od wystawy, wyżłobił otwór w drewnianej podłodze i spowodował oderwanie tynku z sufitu. Uszkodzeniu uległ nawet szyld. Winterowie oszacowali straty na 10 tys. zł. Musieli pokryć je z własnej kieszeni. "Skład nasz był ubezpieczony do 20 grudnia ubiegłego roku - mówiła Winterowa. - Do 20 stycznia roku bieżącego ubezpieczone były tylko szyby w składzie. Ponieważ jednak w maju mamy zamiar zlikwidować interes, nie chciałam odnowić ubezpieczenia, mimo że agent towarzystwa ubezpieczeniowego bardzo mnie do tego namawiał".

Nikt nie został poważnie ranny. Winter miał skaleczoną rękę. Nieco ucierpiało siedmiu przechodniów, w tym 16-letnia uczennica gimnazjum, której odłamki szkła pokaleczyły twarz, oraz listonosz, który parę minut wcześniej doręczył Winterowi korespondencję, a w chwili wybuchu znajdował się na podwórzu na wprost okna wychodzącego ze sklepu.

Przed kamienicą szybko zjawili się policjanci. Ruch pieszy na ul. Piotrkowskiej od Narutowicza do Cegielnianej (dziś Jaracza) został zamknięty. Mimo to znów nie udało się schwytać sprawców.

Następnego dnia w środowisku kupców zapanowało poruszenie. To już nie był zamach zorganizowany na ubogich Bałutach, ale w samym centrum miasta. Niektórzy sklepikarze rozważali zamknięcie lokali, inni przestali sprowadzać nowe towary w oczekiwaniu na schwytanie terrorystów.

W nocy po zamachu na sklep Wintera do komendanta łódzkiej policji Anatoliusza Elsessera-Niedzielskiego zadzwonił ze stolicy komisarz Makowski, który wraz z Bartczakiem przeglądał fotografie warszawskich studentów notowanych przez policję. Niedoszły zamachowiec odwołał zeznania. Żadni studenci nigdy nie byli zamieszani w tę sprawę. Makowski podyktował prze telefon podane przez Bartczaka nazwiska czterech wspólników.

Minęło kilka dni i dobrze poinformowani łodzianie mówili, że śledztwo posuwa się błyskawicznie, a nawet zostały dokonane pierwsze aresztowania. Sprawa zamachów w Łodzi miała mieć związek z podobnymi zdarzeniami w innych polskich miastach.

Pierwsze szczegóły ujawnił w piątek, 31 stycznia, "Głos Poranny", który posiadał dziennikarza w stolicy: "W dniu wczorajszym nasz korespondent otrzymał w ministerstwie spraw wewnętrznych cały szereg rewelacyjnych szczegółów dotyczących rzucania petard na sklepy w Łodzi, jak i wybuchów, które miały miejsce w Częstochowie, w Warszawie, Truskolasach i Wilnie. Wedle tych informacji wszystkie te akty terroru były dziełem jednego z prawicowych stronnictw opozycyjnych (nazwa stronnictwa jest nam znana, lecz ze względu na dobro toczące się śledztwa musi na razie pozostać w tajemnicy), które wyłoniło ze swego grona cały szereg bojówek, powierzając im zadanie siania niepokoju i dokonywanie zamachów petardowych. Bojówki te zostały całkowicie wyeliminowane ze stronnictwa i nie utrzymywały ostatnio żadnego kontaktu z władzami ani członkami partii. W każdym razie pomimo szalonych trudności i wyżej wspomnianego zamaskowania władzom śledczym udało się już całkowicie rozwiązać zagadkę petardową. W całej Polsce przeprowadzono szereg aresztowań. Ujawniono sprawców podrzucenia petardy do sklepu Borowieckiej przy ul. Zawiszy w Łodzi, do sklepu S. Wintera przy ul. Piotrkowskiej oraz wspólników aresztowanego przy ul. Sienkiewicza, przy którym znaleziono większą ilość materiału wybuchowego. Również ujawniono zamachowców wileńskich i częstochowskich. W związku z wyżej wyszczególnionymi zamachami petardowymi wedle nadesłanych do stolicy meldunków aresztowano w Łodzi 22 osoby, w Warszawie 12, w Częstochowie sześć i w Wilnie osiem osób. Obecnie prowadzone są prace mające na celu posegregowanie zebranego materiału obciążającego, po czem dopiero zostaną podane do wiadomości publicznej nazwiska aresztowanych oraz bliższe szczegóły śledztwa?.

Tymczasem policja zapieczętowała łódzkie lokale jednej z prawicowych partii politycznych.

Dokończenie w następnym "Magazynie Łódzkim".