Hotel - statek, radziecki drapacz chmur i plac Manifestacji. Tak miała wyglądać Łódź

Łódź jest wyzwaniem. Galimatias ulic, fabryk i kamienic urósł w kilka dziesięcioleci, nie myśląc o niczym innym jak tylko o coraz szybszym puchnięciu. Architekci i urbaniści od 100 lat próbują nieco przystrzyc tę miejską dżunglę, aby była nieco bardziej zdatna do życia. Ale że Łódź nigdy nie była pieszczochem rządów, zwykle nie mogła liczyć na wsparcie śmiałych przedsięwzięć - obojętnie, czy modernistycznych, nazistowskich, czy socrealistycznych. Z wielu z nich pozostały tylko szkice i zdjęcia makiet.

Błażej Ciarkowski, architekt i historyk sztuki, zebrał najważniejsze projekty w książce "Łódź, która nie powstała". Książkę - z której można się z niej dowiedzieć, jaka Łódź nas ominęła - wydał w 2016 r. Dom Wydawniczy Księży Młyn.

Najbardziej na wyobraźnię działają śmiałe koncepcje, mające za jednym zamachem odmienić ogromne przestrzenie miasta.

Do takich należał pomysł przekształcenia Łodzi, a właściwie Litzmannstadt, w hitlerowskim duchu. Władze okupacyjne podczas drugiej wojny światowej stworzyły plany, które zakładały wzniesienie nowego centrum administracyjnego wzdłuż dzisiejszych al. Mickiewicza i Piłsudskiego. Na wysokości parku Poniatowskiego nad krajobrazem dominowałaby hala ludowa mogąca pomieścić 150 tys. ludzi (prawie 11 razy więcej niż Atlas Arena). Przed budowlą z ogromną kopułą rozciągałby się plac Manifestacji - doskonały dla defilad i innych propagandowych przedsięwzięć. Dalej na wschód - na rogu z Piotrkowską - powstałby kolejny plac wraz z ratuszem, który wraz z wieżą mierzyłby 120 m (dla porównania bloki łódzkiego Manhattanu mają maks. 78 m), a przed nim pomnik generała Karla Litzmanna. Naziści chcieli też radykalnie odmienić Bałuty, zrównując starą zabudowę z ziemią, a także wybudować dwa stadiony sportowe.

Trudno nawet zgadywać, ile pieniędzy i czasy zajęłoby zrealizowanie całego totalnego planu. "Na szczęście większość architektonicznych wizji z lat 1939-1945 pozostała jedynie na papierze i obecnie stanowi jedynie świadectwo ambicji totalitarnego reżimu" - pisze Ciarkowski.

"Nazistowska Łódź. Niezrealizowane plany Niemców" - czytaj więcej na ten temat.

Jednak te totalitarne koncepcje w pewnym stopniu brały pod uwagę problem Łodzi, który nie przeminął wraz ze swastyką w herbie miasta. Łódź od początku burzliwego rozwoju rozwijała się na osi północ-południe, dlatego również polscy urbaniści zastanawiali się jak rozlać miasto nieco bardziej na boki. W książce można obejrzeć m.in. plany modernizacji pl. Dąbrowskiego z końca lat 30. Dawne targowisko miało stać się jednym z najważniejszych placów w mieście z teatrami, domem ludowym, okazałym gmachem urzędu wojewódzkiego i terenami zielonymi.

Fiaskiem zakończyły się też pomysły przebudowy pl. Zwycięstwa z lat 60. i 70. W północnej pierzei, gdzie do dziś stoją domy robotnicze, miał powstać ciąg nowoczesnej zabudowy z biurowcem Domu Związków Zawodowych i salą kongresową. W koncepcji powstałej w dekadzie gierkowskiej brano pod uwagę postawienie w tym miejscu hali i nawet 100-metrowego wieżowca.

Bałuty także przez długi czas zaprzątały głowy socrealistycznych planistów. Na zdjęciu projekt osiedla staromiejskiego na północ od tzw. parku Staromiejskiego ("śledzia").

"Aleja Stalina, metro. Łódź w wizjach socrealizmu" - czytaj więcej na ten temat.

Książka Ciarkowskiego pokazuje, że od wielu dziesięcioleci Łódź zadaje architektom i urbanistom wciąż to samo pytanie, na które odpowiadają w coraz to inny sposób. Okolice Piotrkowskiej i Piłsudskiego miało być już nazistowskie ze wspomnianym ratuszem, ale później w latach 50. powstał także projekt socrealistyczny, który w mniej więcej tym samym miejscu stawiał drapacz chmur w radzieckim stylu (na ilustracji).

Pomysły na stawianie tutaj wieżowców zakończyły się dopiero wraz z powstaniem Śródmiejskiej Dzielnicy Mieszkaniowej, ale jeszcze w latach 70. nie było pewne, jak dokładnie mają wyglądać.

Innym łódzkim lejtmotywem są gmachy kultury, których Łodzi długo brakowało. W książce znalazł się m.in. śmiały projekt z 1973 r. usytuowania Muzeum Sztuki w parku na Zdrowiu, obok którego miały stanąć ośrodki sportowe, przestrzeń dla wystaw i widowisk plenerowych. Według Ryszarda Stanisławskiego, ówczesnego dyrektora muzeum, połączenie funkcji miało sprawić, że łodzianie spędzaliby tutaj całe dnie na zwiedzaniu i wypoczywaniu. Ciarkowski nadmienia, że byłby to "pierwszy tego typu obiekt wzniesiony od podstaw w powojennej Polsce".

Ostatecznie muzeum znalazło swoją siedzibę w Manufakturze i marzenie Stanisławskiego spełniło się w przewrotny sposób, bo niektórzy łodzianie rzeczywiście mogą spędzić w sąsiedztwie muzeum cały dzień. Na zakupach.

Inne śmiałe projekty to Teatr Nowy wyglądający jak warszawskie Domy Towarowe Centrum, pod którego budowę należałoby wyburzyć sporą część kwartału.

Innym pomysłem z lat 70. była czterokondygnacyjna żelbetonowo-szklana Filharmonia Łódzka, pod którą wmurowano w 1982 r. głaz z okolicznościowym napisem. Budynek ostatecznie nie został zrealizowany.

W 1951 r. Józef Zbigniew Polak zaprojektował Dom Kultury, który miał stanąć w północnej pierzei Rynku Bałuckiego. Projekt został zrealizowany, ale w Rzeszowie. Dziś mieści się w nim Wydział Muzyki Uniwersytetu Rzeszowskiego.

Końcowe strony książki Ciarkowskiego to projekty stworzone po 1989 r. i po nich widać zmianę myślenia o Łodzi. Nie ma wśród nich domów ludowych czy instytucji kultury. Więcej jest przedsięwzięć o charakterze biznesowo-hotelarsko-komercyjnym. Niektóre są bardzo ekstrawaganckie i w swoim czasie wzbudzały gorące dyskusje. Tak było z hotelem o wyglądzie statku w kwartale Piotrkowska, Mickiewicza, Kościuszki, Zamenhofa (na ilustracji), zadaszeniem Piotrkowskiej czy przesunięciem pomnika Kościuszki na pl. Dąbrowskiego.

Najważniejsze niezrealizowane koncepcje dotyczą Nowego Centrum Łodzi, które przez minione lata przeszło burzliwą drogę. Do szuflad powędrowały Brama Miasta, tuba Specjalnej Strefy Sztuki czy Centrum Festiwalowego Camerimage, które złośliwi porównywali do poprzewracanych pudełek.

"Rozmachem i skalą dorównywały koncepcjom z minionych lat i, podobnie jak one, okazały się w znacznym stopniu niemożliwe do zrealizowania" - pisze Ciarkowski i dodaje, że dziś więcej myśli się o zachowaniu istniejącej architektury niż o tworzeniu "budynków-ikon".

"Łódź, która nie powstała" pozwala poćwiczyć miejską wyobraźnię i zastanowić się, czy jeśli żyjemy w najlepszym ze światów, żyjemy też w najlepszej z Łodzi.

Na zdjęciu poniżej projekt Domu-Pomnika im. Marszałka Józefa Piłsudskiego z 1933 r. i jego o wiele skromniejsza realizacja.