Łódzcy terroryści. Zawdzięczamy im więcej, niż przypuszczamy

Rozmowa z Wojciechem Ladą ukazała się w październiku 2014 r.

Igor Rakowski-Kłos: Dzisiejsze potoczne skojarzenie łączy terroryzm z takimi grupami jak Hamas czy Al-Kaida. Wydaje się, że w polskiej tradycji nie ma terroryzmu.

Wojciech Lada: Jest, i to znacznie starszy niż ten bliskowschodni. Początki naszego terroryzmu to rok 1863 i organizacja Sztyletników. Byli to co prawda raczej elitarni zabójcy polityczni niż terroryści w dzisiejszym znaczeniu, ale to oni zainspirowali bezpośrednio rosyjskie partie rewolucyjne z przełomu XIX i XX wieku, jak choćby już otwarcie terrorystyczną Narodną Wolę. Ona zaś bezpośrednio zapłodniła wyobraźnię Polaków i w 1905 roku było na ziemiach zaboru rosyjskiego łącznie około osiem tysięcy czynnych terrorystów, którzy tylko w roku następnym dokonali 1245 zamachów na przedstawicieli caratu, lub jego własność. Około trzech dziennie!

Najaktywniejsza była tu Organizacja Bojowa PPS, ale koniec końców swoje bojówki miały wszystkie nielegalne polskie partie polityczne. Ale nawet Narodna Wola, choć rosyjska, składała się w sporej części z Polaków. To przecież Polak, Ignacy Hryniewiecki, rzucił bombę w cara Aleksandra II, zabijając i jego i siebie.

Kim byli ludzie, którzy zdecydowali się zająć działalnością terrorystyczną?

- Mózgami była przyszła, ścisła elita II Rzeczpospolitej: Józef Piłsudski, premierzy: Walery Sławek, Aleksander Prystor czy Tomasz Arciszewski, nie zabrakło też prezydentów: Ignacego Mościckiego i Stanisława Wojciechowskiego. Często, nawiasem mówiąc, wraz z małżonkami. Wszyscy oni szmuglowali dynamit i broń, napadali na rosyjskie pociągi, rzucali bomby w carskich oficerów. Wszyscy też nazywali otwarcie swoją ówczesną działalność terroryzmem. Ale to była partyjna góra.

Właściwymi cynglami rewolucji byli jednak najzwyklejsi robotnicy. Uczestnicy napadu na pociąg pod Rogowem na przykład musieli załatwić sprawę na tyle sprawnie, żeby wracając 30 km pieszo przez las, zdążyć na szóstą rano do swoich łódzkich warsztatów przędzalniczych. A niejaki Julian Klapsatel - facet który jeszcze w czasach Proletariatu zrobił samodzielnie bombę i wysadził w powietrze willę fabrykanta Juliusza Kunitzera - był z zawodu ''pucerem przy gręplach'' (maszyny do rozczesywania wełny).

Jakie były cele terrorystów? Przecież zamach na cara Rosji to coś innego niż na Juliusza Kunitzera, fabrykanta z niemieckiej rodziny.

- ... i zupełnie innego niż na przykład codzienne napady na sklepy monopolowe, które w dużej mierze finansowały ówczesny terroryzm. Cele terroru były dwa i dzieliły się dokładnie według linii podziału społecznego bojówek. Inteligencja szykowała sobie powstanie - podczas szkoleń terrorystycznych uczono nie tylko działań dywersyjnych, ale też musztry i co najmniej raz zorganizowano regularne manewry. Piłsudski całkiem skutecznie szkolił kadry do przyszłych Legionów.

Robotnicy natomiast chcieli po prostu się zemścić i ta wersja weszła do oficjalnej retoryki. W ''Robotniku'' pisano: ''Dla nas jest zupełnie oczywiste, że terror sam przez się rządu nie obali (...) Nasze zamachy mają jeden cel - odeprzeć natychmiast bezecne gwałty siepaczów carskich tak, by widzieli, że ich czyny nie ujdą im bezkarnie''.

Akcją pod Rogowem dowodził patron jednego z najsłynniejszych łódzkich osiedli - Józef Montwiłł-Mirecki. W książce pisze Pan, że ta akcja stała się legendą. Dlaczego?

- Gdyby Hollywood chciał nakręcić dziś film o Mireckim, byłoby to coś pomiędzy ''Tożsamością Bourne'a'' i ''Rambo'' a inteligentnymi thrillerami Johna LeCarre. Nieprzeciętnie bystry facet, o odwadze daleko poza granicami brawury i sprawności bojowej komandosa. Jeśli nie zawiodły sprawy techniczne, każda jego akcja była mistrzowsko opracowanym sukcesem. A Rogów największym. Mirecki z blisko pięćdziesiątką bojowców napadł tu na pociąg przewożący większą gotówkę - zgarnął całą pulę i nie poniósł żadnych strat własnych, nie było też przypadkowych ofiar wśród cywili. A wszystko to było największą bitwą oddziału polskiego z rosyjskim od czasów powstania styczniowego. Gdyby Mirecki nie zginął ostatecznie na stokach Cytadeli, byłby pewnie jedną z największych postaci II Rzeczpospolitej.

Łódź była ważnym ośrodkiem terroryzmu na przełomie XIX i XX w.?

- Jednym z kluczowych. Obok Zagłębia, Częstochowy, Warszawy czy Lublina. Skala wzburzenia robotników była w Łodzi tak wielka, że to właśnie tu wybuchło w czerwcu 1905 regularne powstanie - takie z barykadami, pistoletami i bombami. Trwało co prawda tylko trzy dni, ale pokazało wyraźnie, jakie są nastroje społeczne. Połowa robotników nie miała pracy, pozostali zarabiali tyle, żeby dożyć najwyżej 36 lat. Strajki były rozpędzane szablami przez Kozaków - śmiertelne ofiary były codziennością. Późniejszy terror motywowany był niemożliwą już do zatrzymania potrzebą zemsty, o czym bez ogródek mówili później przywódcy łódzkich bojówek, jak Sławek czy Arciszewski.

Ważnym wydarzeniem dla polskiego terroryzmu jest rewolucja 1905 r. W rozmowie zamieszczonej w książce ''Rewolucja 1905. Przewodnik Krytyki Politycznej'' Robert Blobaum, profesor historii na West Virginia Uniwersity i autor książki ''Rewolucja: Russian Poland, 1904-1907'', mówi: ''To jedno z najważniejszych wydarzeń nowoczesnej historii Polski. Zdecydowanie zasługuje na większą uwagę i dokładniejsze przebadanie. To jest inkubator, początek niezwykle ważnych procesów. Gdyby chcieć zanalizować niektóre podziały polityczne w Polsce, również dzisiaj, to poszukiwanie ich genezy zaprowadziłoby nas właśnie do 1905 roku. To początek nowoczesnej, masowej polityki w Polsce. (...) Łódź zapewne mogłaby stanowić wręcz pomnik rewolucji''. W Pańskiej książce rewolucja 1905 r. jest raczej bagatelizowana.

- Ależ skąd! Bagatelizowane jest tylko samo określenie ''Rewolucja 1905-1907'', bo - jak napisałem w książce - ani nic nie zaczęło się w 1905, ani nie skończyło dwa lata później. Te lata były tylko pewnym apogeum procesu, który ciągnął się gdzieś od lat 90. XIX wieku, a skończył... I tu sprawa dyskusyjna - w Rosji pewnie z wybuchem rewolucji październikowej, a w Polsce z pierwszą wojną światową, choć też nie do końca, bo działalność terrorystyczną wznowiono jeszcze w 1917 roku.

I jeśli o mnie chodzi to cały ten okres, a nie tylko lata największego zagęszczenia walki uznaję, tak jak prof. Blobaum za inkubator współczesności. Jego mrocznym i tragicznym skutkiem był bolszewizm, ale jednak również ostateczny koniec reliktów feudalizmu, a wraz z nim, przynajmniej teoretyczne, równouprawnienie wszystkich ludzi.

Jeśli dziś możemy pracować po osiem godzin, jeździć na wakacje i w razie czego pozwać do sądu pracodawcę, jeśli wszyscy umiemy czytać i możemy uczestniczyć w kulturze i polityce, to jest to zasługą tamtego okresu.

A uznać Łódź za jego pomnik? Czemu nie, mogę nawet się zrzucić na jakąś cegiełkę.