Dzieci wracają na Bałuty. Murale z łódzkiego getta [PRZEWODNIK]

Do znanej z kolorowej gazety piekarni przy ulicy Wojska Polskiego po chleb orzechowy i włoski ustawia się długa kolejka. Niektórzy czekają nawet na jezdni. W czasie wojny było tu getto. Drugie co do wielkości na terenie okupowanej Polski. Ostatnie zlikwidowane. Zbliża się 72. rocznica akcji likwidacyjnej. Obchody zaczynają się w poniedziałek. 29 sierpnia 1944 roku odjechał ostatni transport do Auschwitz. W kamienicy, przed którą ludzie czekają na gorące pieczywo, był obóz dla Romów i Sinti. A kawałek dalej, przy ulicy Przemysłowej, dla dzieci polskich. Z bułkami w siatkach ludzie pójdą na Rynek Bałucki. A tam na rogu Zgierskiej i Limanowskiego była siedziba gestapo. Mówi się, że jeszcze parę lat temu w budynku można było kupić zioło i że wciąż strach tam wejść.

MARCIN STĘPIEŃ

ul. Franciszkańska 24a

Już mało kto pamięta bałuckie podwórka sprzed ośmiu dekad. Bawiły się na nich dzieci. Jedne przykładały się do nauki, inne bujały w obłokach. Kiedy weszli Niemcy, próbowały coś z tego wszystkiego zrozumieć. Większość umarła z głodu. Inne zostały zabrane rodzicom podczas Wielkiej Szpery (akcja deportacyjna, w czasie której do obozów śmierci wywieziono 15-20 tys. dzieci). Mieszkały tu także dzieci romskie, a po wojnie znowu tu zamieszkały polskie. Błądząc po Bałutach, można je wszystkie spotkać. Namalowane na ścianach kamienic w odcieniach szarości i beżu przypominają cienie albo postacie wycięte ze starych fotografii. Abramek Koplowicz bawi się łaciatym konikiem. Ziesele Świerc chyba zaraz narozrabia...

- Opowiadamy historię przez sztukę. Spojrzenie z perspektywy dziecka z jednej strony łagodzi przekaz, z drugiej sprawia, że jest on bardziej wstrząsający - mówi Katarzyna Tośta, pomysłodawczyni projektu "Dzieci Bałut" i wiceprezes "Na co dzień i od święta", stowarzyszenia promującego szeroko rozumianą sztukę uliczną. Według artystki nie chodzi o znalezienie ściany, ale miejsca. Celem nie są ładne obrazki, a przekazywana nimi treść. Bo, że street art może być jej dobrym nośnikiem, Katarzyna Tośta przekonała się, prowadząc warsztaty graffiti dla dzieci i młodzieży. - Przy "Dzieciach Bałut" najważniejszy jest szacunek dla przestrzeni - mówi. - Zanurzenie się w przeszłość. I połączenie poczucia estetyki z etyką. Muszę umieć odpowiedzieć na pytanie, dlaczego mural jest właśnie tutaj.

MARCIN WOJCIECHOWSKI

Katarzyna Tośta, pomysłodawczyni projektu "Dzieci Bałut"

Pierwsze malowidła z dziećmi Bałut powstały w 2011 roku. Jest ich 21. Jesienią pojawią się kolejne cztery. Najpierw Katarzyna Tośta szuka tematu. W tym roku chce upamiętnić dzieci, które trafiły do łódzkiego getta z zachodniej Europy. Wcześniej były to ofiary Wielkiej Szpery i akcji likwidacyjnej. Za każdym razem przypomina historie z jedynego w III Rzeszy obozu dla dzieci oraz losy najmłodszych Romów wysiedlonych z Burgenlandu. - To był szatański plan. Schować obóz w getcie - mówi.

Następnie szuka zdjęć. Zwraca uwagę na te, które mają w sobie zagadkę. Konsultuje się z artystami i wybiera miejsca. To ściany starych kamienic. Postacie pojawiają się tam, gdzie mieszkały w trakcie wojny lub gdzie zostały sfotografowane, bo nie wszystkie są znane z imienia i nazwiska. Te, których tożsamość udaje się ustalić, są na listach transportowych albo administracja getta odnotowała ich śmierć. Jeśli pod danym adresem nie ma już żadnego budynku albo postawiono bloki, Katarzyna Tośta szuka czegoś w okolicy. Murale powstają na wysokości pierwszego piętra. Żaden nie został do tej pory zniszczony przez wandali.

MARCIN STĘPIEŃ

ul. Przemysłowa

"Byłem dziś po po południu u Deutschowej. Poznałem tam niejakiego dra Freda Goldschmidta, spuchniętego już, byłego prokuratora z Breslau. Jego żona czytała urywki z jego książki o getcie (niezwykle już pono grubej), o ogromnej wartości literackiej. Pisze tylko po niemiecku, a książka składa się z rozlicznych szkiców, wierszy, opowiadań, obrazków itd. Jest niezwykle płodny (do czasu wojny prawie że nie pisał) i mimo okropnych warunków pisze bez przerwy. Deutschowa jest już zupełnie otępiała. Patrzy bezmyślnie przed siebie i nie jest już zdolna do żadnej poważnej rozmowy. Jestem po dzisiejszej wizycie okropnie przybity i czuje się coraz bardziej samotny. Oprócz Wolmana nie mam już żadnego miejsca, dokąd by pójść. Wszyscy wyżej intelektualnie stojący koledzy, znajomi czy przyjaciele albo rozeszli się ze mną pod względem zasadniczym, jak na przykład Niutek Radzyner, albo umarli albo oklapli umysłowo. Czy i mnie czeka to samo? Diabli wiedzą. A z polityki nic nowego".

Dziennik prowadzony przez Dawida Sierakowiaka, nastolatka z getta, to zapis głodowej śmierci. Po wojnie ktoś palił w piecu papierami, wśród których znaleziono pięć zeszytów. - Zastanawiam się, jakim był człowiekiem. Co mógł osiągnąć. Czytanie pomagało mu przetrwać - mówi Katarzyna Tośta.

Znał pięć języków. W zapisywanych drobnym, starannym pismem brulionach opisuje warunki życia w getcie i swoje ambitne lektury oraz streszcza prowadzone rozmowy. Podsumowuje zapiski uwagami o pogodzie i polityce, w której najczęściej "nic nowego". Właściwie nie wiadomo, jak wyglądał. Ktoś rozpoznał go na zdjęciu klasowym. Pochylony chłopak z opadającą na bok grzywką. Ale wskazywano również ucznia obok, wyprostowanego z włosami zaczesanymi na drugą stronę. Obaj są namalowani na ścianie kamienicy przy ulicy Spacerowej 8.

MARCIN STĘPIEŃ

ul. Spacerowa 8

Idę do Archiwum Państwowego w Łodzi. Adriana Bryk bada najprawdopodobniej największą kolekcję kart pocztowych, zatrzymanych przez niemiecką cenzurę. Śledzi na co dzień losy ich adresatów i nadawców, więc ustalenie czegoś o Dawidzie zajmuje jej chwilę. Pokazuje mi dokumenty i zapisy w księgach. Sierakowiak przeprowadzał się kilka razy. Zmarł przy ulicy Wawelskiej, gdzie teraz stoją bloki. To zaraz obok Spacerowej. O kilku innych małych bohaterach z murali znajdujemy podobne wycinki informacji.

MARCIN STĘPIEŃ

ul. Starosikawska 18

Na ulicy Przemysłowej między kamienicami, z których ścian zerkają na nas najmłodsi z obozu dla dzieci polskich, na trzepaku bawi się dziewczynka. Mama prosi ją, by nie robiła fikołków tak wysoko. Jest lato, otwarte okna. Dobiegają głosy. Ktoś się kłóci. W innym mieszkaniu głośno gra muzyka. Unosi się zapach obiadu.

- Nasze murale to subtelny i kobiecy sposób na ingerencję w przestrzeń. One komponują się z otoczeniem. Zależy mi na tym, żeby zachować charakter zdjęcia i dystans czasowy - opowiada Katarzyna Tośta.

MARCIN STĘPIEŃ

ul. Mikołaja Reja 7

Artystka sama nie maluje, ale czasem towarzyszy Piotrowi Saulowi i Damianowi Idzikowskiemu podczas tworzenia murali. Zdarza się, że ludzie coś pamiętają. Mówią, że znaleźli "książki z dziwnymi literkami". Pewna kobieta jako nastolatka przechodziła obok obozu dla dzieci i widziała je na placu apelowym. Niektórzy, kiedy widzą rusztowania, myślą, że ich dom będzie ocieplony i wyremontowany. To trudny moment dla Katarzyny Tośty. Przecież w niektórych miejscach ludzie nie mają nawet kanalizacji, a trzeba im wyjaśnić, że ekipa nie zabierze się zaraz za remont. Ale zdaniem artystki reakcje są pomimo to pozytywne. Niektórzy przychodzą i pytają, czy na ich kamienicy też coś będzie.

- Projekt powstał z miłości do Bałut. Są wszechogarniające. I jednocześnie zapomniane. Chciałam tu przyciągnąć ludzi. Jak? Może na spacer po galerii "Dzieci Bałut"? Może on potrwać dwie lub trzy godziny. Wkrótce na ścieżce trochę się zagęści. Powstanie również aplikacja mobilna. Myślę, że "Dzienniki" Dawida Sierakowiaka i murale to sposób, w jaki o getcie można mówić najmłodszym.

Zanim artystka wymyśliła, że na ściany bałuckich kamienic wrócą ich poprzedni mieszkańcy, niewiele wiedziała o łódzkim getcie. Dziś pracuje z dziećmi. Współpracuje z nauczycielami i bibliotekarzami. Uczestnicy spacerów często są proszeni przez wychowawców o opisanie wrażeń w formie opowiadania. Pewna dziewczynka napisała, że chciałaby wziąć jedno dziecko z muralu do domu, żeby nie było już takie smutne.

MARCIN STĘPIEŃ

ul. Mikołaja Reja 13

Damian Idzikowski przedstawia mi się jako "Idzik". Jest artystą, który nie lubi wypowiadać się w czystych formach. Chętnie więc łączy techniki, np. grafiki z drukiem. Kiedy akurat nie ma go w pracowni, prowadzi zajęcia w Akademii Sztuk Pięknych imienia Władysława Strzemińskiego. Współpracował z Katarzyną Tośtą przy Międzynarodowym Festiwalu Komiksu i Gier w Łodzi. W projekcie "Dzieci z Bałut" zgodził się wziąć udział od razu. - Bardzo dobry pomysł na odświeżenie historii. Nie każdy pójdzie do muzeum czy galerii. My tworzymy je na miejscu.

MARCIN STĘPIEŃ

Piotr Saul (po lewej) i Damian "Idzik" Idzikowski, twórcy murali "Dzieci Bałut"

"Idzik" wiele razy słyszał, jak grające w piłkę dzieciaki z przeciwnych drużyn nazywały się "Żydami". Dlatego jest przekonany, że murale mogą wiele zmienić. - Warto wiedzieć, gdzie żyjemy i co tu się działo, żeby nie robić strasznej głupoty i nie wstawiać gwiazdy Dawida w trzyliterowy wyraz. W Centrum to bardzo źle świadczy o człowieku, ale na Bałutach ma jeszcze drugie dno. Przecież tu było getto.

MARCIN STĘPIEŃ

ul. Wojska Polskiego 112

Kiedy z Piotrem Saulem stawiają rusztowania, pojawiają się ludzie. Damian przypomina sobie sytuację, podczas której starsza pani zapytała, czy będzie ocieplał jej kamienice. Zdarzało mu się zamalowywać wulgarne napisy, które były na murach wcześniej. Czasem odpada tynk. Nieraz miejsce trzeba porządnie zagruntować. Wtedy pojawiają się kolejne osoby. Niektóre pamiętają artystów z wcześniejszych edycji i dopytują: "Chłopiec czy dziewczynka"?.

Damianowi w pamięci utkwiła szczególnie jedna sytuacja. - Upał. Prawie w ogóle nie było cienia. Przygotowaliśmy ścianę. Czekaliśmy aż wyschnie. Trzymaliśmy szablony i byliśmy gotowi. I wtedy usłyszeliśmy: "Ja sobie nie życzę Żyda. Ja mam tu balkon". Ale z drugiej strony wyszedł mężczyzna i powiedział, że robimy superrzecz. Nawet nie musieliśmy się z Piotrem odzywać.

Był też straszy pan, który oprowadził artystów po okolicy. I poczęstował papierosami z Rynku Bałuckiego. - Gwóźdź w płuca. Pierwszy raz widziałem, jak handlarze ostrzegają się przez krótkofalówki, że idzie policja.

Ulubiony mural Damiana? Chłopcy z ulicy Spacerowej, bo wyglądają, jakby prowadzili dialog. Lubi chłopca ze skrzynką z ulicy Organizacji "WiN" 16. Ciekawe gdzieś pracował? W szpitalu? A ten, który ma za duże buty chyba komuś je zabrał.

MARCIN STĘPIEŃ

ul. Spacerowa 8

Udział w projekcie przełożył się na inne prace "Idzika". Artysta przygotował grafiki inspirowane archiwalnymi fotografiami. Wykonał je w technice sitodruku i druku wklęsłego. Służyła mu do tego stara blacha po parapecie dziadka. Może nawet była z Bałut. Niedawno w domu przedpogrzebowym na cmentarzu żydowskim otwarto wystawę jego prac. Stanęły tam cienie dzieci, które znalazły się w getcie. Napisał też pracę o sztuce żydowskiej w międzywojennej Łodzi. Jej twórcy zginęli podczas wojny. - Czytając o nich, blokowałem się. To jak oglądanie filmu drugi raz. Wiesz jak się skończy - mówi "Idzik" i opowiada o Abramku Koplowiczu z muralu przy ulicy Wojska Polskiego 70b. Był dobrze zapowiadającym się poetą. A poza tym malował. W getcie pracował jako szewc. W odnalezionym po wojnie zeszycie są nie tylko jego wiersze, ale również satyryczne obrazki. W 1944 roku został wywieziony do Auschwitz. Miał 14 lat. Przy ulicy Wojska Polskiego 70b jest mural, na którym bawi się łaciatym konikiem na biegunach. Bardzo chciał skończyć 20 lat. Zapisał to w notatniku. "Zacznę oglądać nasz piękny świat (?) Się będę zdumiewał nad pięknym światem. Chmura siostrzycą, wiatr będzie mi bratem".

MARCIN STĘPIEŃ

ul. Berlińskiego 15

Piotr Saul jest grafikiem związanym z wrocławską Akademią Sztuk Pięknych. Był beatboxerem w zespole "Me, myself and I". Katarzynę Tośtę poznał na organizowanych dla młodzieży warsztatach graffiti. Street art nie był dla niego czymś nowym, ale na początku projektu odczuwał sporo "artystycznego stresu". Mówi, że lubi detal, jest kolorystą i ekspresjonistą. Dlatego zastanawiał się nad tonacją murali. Spodobał mu się pomysł nakładania na siebie kolejnych warstw i pracy z szablonami. Dzięki temu postacie z malowideł sprawiają wrażenie wyłaniających się z murów. Są ulotne, ale zapadają w pamięć. - Czasem zdarzały się pomyłki. Warstwy nie powstawały w odpowiedniej kolejności. Trzeba było więc mural zamalować i zrobić od nowa.

MARCIN STĘPIEŃ

ul. Wojska Polskiego 82

Jakie wrażenie na Piotrze zrobiły Bałuty? Zanim stanął na rusztowaniu już o nich słyszał. Ale jego zdaniem w każdym mieście jest taka dzielnica. Zaniedbana i brudna. Ale nie wiedział nic o łódzkim getcie. - Pracowaliśmy za dnia. Nie mam pojęcia co dzieje się tu w nocy. Czasem dresiarze krzyczeli, że Żyda malujemy. Niektórzy nabijali się z dzieci. Mówili, że są szczerbate albo pokazują fakersy. Wtedy odpowiadaliśmy, że nie wyciągają przecież palca serdecznego. Byli też ludzie, którzy cieszyli się, że będą mili coś ładnego na swojej ścianie.

Piotr, podobnie jak Damian, pamięta starszego pana, który oprowadził ich po okolicy. Pokazał, gdzie swoją siedzibę miało gestapo i kto gdzie mieszkał. Wrocławski artysta dodał jeszcze, że staruszek okrasił wszystko pieprznymi opowieściami o swoich przygodach seksualnych z Żydówkami.

MARCIN STĘPIEŃ

ul. Wojska Polskiego 70b

- Multi-kulti i rzetelność. Są przecież dzieci romskie, polskie i żydowskie. Podoba mi się, sposób w jaki Żydzi walczą o swoją pamięć. Zdaniem Piotra projekt działa. Komunikuje się z młodymi ich językiem. Postacie z murali zawładnęły ich umysłami. W okolicy pojawia się więcej ludzi, którzy chcą się dowiedzieć czegoś więcej. Wkrótce każdy będzie chciał odwiedzić tę galerię.

Ulubiony mural? Chłopiec z Łagiewnickiej 33. Kiedy go malowali, musieli iść z Damianem do monopolowego po skrzynki. Stanęli na nich, bo z rusztowania nie sięgali. Chłopca ze skrzynką z Organizacji "WiN" 16 odbił na płótnie. Trzyma tam farby, które rozlewają się. Polubił też Ziesele Świerc z Gęsiej 1. Niewiele o niej wiadomo. Byłą kuzynką profesor Haliny Goldberg. Nazywano ją Zosią. W getcie pracowała jako szewc. Miała pięć lat, kiedy zaczęła się wojna. - Charakterna zawodniczka. Widać, że niektóre mają kilka lat. Nieraz towarzyszyła mi nostalgia. Zabrano je. Jednego dnia zmieniło się ich życie. Ale musiałem zacisnąć zęby i patrzeć na ich uśmiechnięte twarze.

"Wieczorem musiałem przygotować i ugotować kolację, co wyczerpało mnie zupełnie. Z polityki kompletnie nic nowego. Czuję, że znów poczynam dostawać melancholii z niecierpliwości. Doprawdy nie ma dla nas wyjścia". "Dziennik" Dawida Sierakowiaka urywa się.

MARCIN STĘPIEŃ

ul. Gęsia 1