Żeby znów nie zabrakło mięsa. TOP 10 inwestycji w Łodzi sprzed stu lat

W przedwojennej Łodzi miejskie i rządowe inwestycje były kluczowe dla rozwoju miasta. Przemysł bowiem przeżywał zapaść po odcięciu od wschodnich rynków zbytu. Fabrykanckie rody były gotowe wyprzedawać po kawałku majątki - tak w publiczne ręce trafiły niektóre łódzkie parki. Jedynym znaczącym zakładem, który przed wojną powstał w Łodzi, była tkalnia braci Borysa i Nauma Eitingtonów mieszcząca się pomiędzy ulicami Dowborczyków i Targową.

Przedwojenne władze były w sytuacji nie do pozazdroszczenia. Zaniedbane i zapóźnione cywilizacyjnie miasto upominało się o rozwiązanie licznych problemów, ale możliwości działania były mocno ograniczone.

Po pierwsze, budżet był niewielki. W 1938 r. w Łodzi na jednego mieszkańca przypadały 42 zł. Dla porównania w Warszawie było to 71 zł, a w Poznaniu - 101 zł. Większość miejskich pieniędzy była przeznaczana na bieżące wydatki: utrzymanie szkół, żłobków czy ulic.

Pożegnanie komisarza rządowego miasta Łodzi Wacława Wojewódzkiego oraz powitanie prezydenta Łodzi Wacława Głazka w sali Rady Miejskiej 18 lipca 1935 r.

Po drugie, niemal przez cały okres międzywojenny nie było planu zagospodarowania miasta. Po ośmiu latach dyskusji dopiero trzecią, kompromisową propozycję udało się uchwalić w 1935 r. Dwie poprzednie propozycje upadły z powodu sprzeciwu właścicieli nieruchomości i przemysłowców, którzy uważali, że ich interesy mogą zostać naruszone.

Po trzecie, miasto było w przeważającej mierze prywatną własnością. Po odliczeniu dróg i terenów zielonych do samorządu należało jedynie 2 proc., a do państwa 3,7 proc. gruntów. Nie można więc było zdobyć pieniędzy, wyprzedając ziemię prywatnym inwestorom - tak jak dziś robi się to np. z działkami w Nowym Centrum Łodzi. Dlatego wszystkie inwestycje prowadzone przez samorząd były pokrywane z państwowych kredytów. W 1939 r. majątek miasta wynosił 178,4 mln zł, gdy pożyczki długoterminowe opiewały na 71,5 mln zł. Sytuacja była lepsza niż ćwierć wieku wcześniej, gdy własnością miasta było zaledwie kilka budynków, 23 nieruchomości oraz kilka parków i dwa lasy. Ich łączna wartość była szacowana na 23,3 mln zł.

Oto dziesięć najważniejszych inwestycji, które zmieniły życie w Łodzi, a z których w większości można korzystać do dziś.

"Dwie daty i dwa fakty zapisane będą w historii rozwoju urządzeń miejskich w Łodzi złotemi zgłoskami. W 1925 roku Łódź zapoczątkowała budowę kanalizacji, w 1934 roku - budowę wodociągów" - pisał "Kurier Łódzki". Przez wiele lat Łódź była jednym największych miast w Europie, które nie miało urządzeń wodociągowo-kanalizacyjnych. Zaczęto ich budowę 60 lat później niż w Poznaniu i 40 lat później niż w Warszawie.

Brak kanalizacji sprawiał, że łodzianie częściej chorowali i rzadziej otwierali nocami okna. Nieczystości wywozili bowiem nocami okoliczni chłopi w źle zabezpieczonych, cieknących wozach. Podczas upałów każdy, kto tylko mógł, opuszczał miasto. Nic dziwnego, że budowa kanalizacja była dla łodzian najważniejszą inwestycją. Do wybuchu drugiej wojny światowej udało się zbudować stację oczyszczania ścieków na Lublinku i 105,5 km kanałów (dla porównania dziś jest ich 1,9 tys. km), co pozwoliło na przyłączenie do sieci 16 proc. budynków. Uregulowano i poprowadzono krytymi kanałami liczne łódzkie rzeki. Tylko w latach 1925-1934 przeznaczono na budowę kanalizacji 41 mln zł. Dla porównania wszystkie miejskie dochody budżetowe wyniosły w 1938 r. niecałe 39 mln. Inwestycja pomagała także zmniejszać bezrobocie. Co roku magistrat zatrudniał przy tym przedsięwzięciu od 1,5 do 3 tys. ludzi.

Do 1939 r. wybudowano także trzy z pięciu zaprojektowanych studni artezyjskich, zbiornik na Stokach i 58,7 km przewodów sieci rozprowadzającej. Uruchomić systemu już nie zdążono. Skutkiem tej inwestycji było także wzniesienie nowoczesnego biurowca Dyrekcji Wodociągów i Kanalizacji na rogu ulic Narutowicza i Lindleya, w którym przez długie lata mieścił się rektorat Uniwersytetu Łódzkiego.

Najambitniejszym przedsięwzięciem łódzkiego samorządu było upowszechnienie edukacji. Łódź jako pierwsze miasto byłego rosyjskiego zaboru zaczęła wdrażać obowiązek szkolny na poziomie elementarnym. Brakowało nauczycieli i szkół - klasy gnieździły się w dzierżawionych lokalach mieszkalnych, prowizorycznie zaadaptowanych do potrzeb oświatowych. Dlatego palącą potrzebą było wznoszenie gmachów szkolnych. Pierwszy stanął w 1922 r. przy al. Kopcińskiego 54.

Łącznie w II RP magistrat wybudował 12 gmachów i odkupił z rąk prywatnych pięć kolejnych. W 1939 r. w planach była budowa dziewięciu kolejnych gmachów, gdyż w klasach wciąż panował tłok - średnio w jednej uczyło się 61 uczniów. W sumie w roku szkolnym 1938/1939 działało w mieście 196 szkół podstawowych, z czego 123 były publiczne.

Skutkiem inwestycji w oświatę był spadek analfabetyzmu: z 60 do 13 proc. Przed wybuchem drugiej wojny światowej naukę pobierało ponad 84 tys. dzieci, czyli sześć razy więcej niż 25 lat wcześniej.

Główną bolączką Łodzi był brak mieszkań. "O tem, że w jednej izbie mieszka po osiem, dziewięć, dziesięć, bardzo często po czternaście osób, zaliczających się nieraz do trzech rodzin - w Łodzi już się nie mówi, jest to zbyt powszechne. A tych mieszkań jednoizbowych w tem mieście proletariuszy liczymy 65 procent" - mówił w 1930 r. na Zjeździe Związku Miast Polskich Stanisław Rapalski, wiceprezydent Łodzi. Była to sytuacja katastrofalna na tle innych dużych miast, gdzie jednoizbowe mieszkania stanowiły najwyżej 36 proc. zasobów.

W związku z tym w latach 1928-1931, za kadencji Bronisława Ziemięckiego z Polskiej Partii Socjalistycznej, zostało zbudowane osiedle mieszkaniowe im. Józefa Montwiłła-Mireckiego. Patronem był rewolucjonista z PPS, więc również blokowisko było rewolucyjne. Brak podziałów na posesje, duża wspólna przestrzeń między blokami, woda, gaz i prąd w mieszkaniach - dla większości ówczesnych łodzian były to niedostępne luksusy.

Na Polesiu Konstantynowskim powstało 20 z 33 planowanych bloków mieszkalnych, w których zamieszkało 4 tys. osób. Według zamierzeń mieli być to robotnicy, lecz kryzys gospodarczy nie tylko ograniczył liczbę budynków, lecz sprawił, że na zamieszkanie w nowych domach było stać głównie łódzką inteligencję: lekarzy, prawników, urzędników czy artystów.

fotopolska.eu

Inwestycja pochłonęła 20 mln zł.

"Jesteśmy pod względem zadrzewienia najuboższym miastem w Polsce. Nie posiadamy skwerów ulicznych ani zieleńców i kilka zaledwie małych parków ma dostarczyć przeszło półmilionowemu miastu odpowiedniej ilości tlenu - dobrego i zdrowego powietrza. Jest to dla nas kwestią pierwszorzędną, tem bardziej, że Łódź jest miastem fabrycznym. Połykamy w ciągu całego dnia osad fabryczny, dym, kurz, wchłaniamy w siebie niezdrowe wyziewy z rynsztoków" - pisał w 1929 r. dziennik "Ilustrowana Republika", dodając, że pod koniec XIX w. na 500 łodzian przypadało jedno drzewo.

Tworzenie terenów zielonych było jednym z priorytetów przedwojennych władz, zwłaszcza że podczas pierwszej wojny światowej z powodu braku drewna na opał pod siekierami padły sąsiadujące z Łodzią lasy, m.in. 282 ha Lasu Konstantynowskiego. Na tym terenie w latach 1919-1939 powstał Park Ludowy im. Józefa Piłsudskiego (tzw. na Zdrowiu) obejmujący dziś 188 ha i pozostający największym parkiem w mieście.

To nie była jedyna zielona inwestycja. Aby zwiększyć liczbę publicznych terenów rekreacyjnych, władze samorządowe kupiły parki przy ulicach Sędziowskiej na Bałutach i przy ul. Narutowicza w Śródmieściu, a także park na Julianowie, który w zamierzeniu fabrykanckiej rodziny Heinzelów miał być rozparcelowany.

Według oficjalnych danych w 1919 r. było w Łodzi 367 ha obszarów zielonych (z czego 1/3 prywatnych). Dwadzieścia lat później parki i ogrody zajmowały już 677 ha.

Łódzki garnizon wojskowy powstał decyzją władz centralnych w 1921 r. Jego utworzenie pomogło Łodzi w kształtowaniu nowego oblicza - innego niż tylko miasta fabrycznego. W rejonie ulic Legionów i św. Jerzego powstał kompleks gmachów, m.in. prokuratura wojskowa i hotel garnizonowy. Wraz z domami dla rodzin oficerów przy Żeligowskiego i 6 Sierpnia utworzyła się "dzielnica Wojska Polskiego".

Garnizon promieniował także na inne rejony miasta. Już w 1923 r. na terenach miejskich po dawnym wysypisku śmieci wzdłuż dzisiejszej ul. Kopcińskiego powstało niewielkie osiedle oficerskie. W kolejnych latach na tyłach zaczęły rosnąć domy budowane przez spółdzielnie urzędnicze, dając początek eleganckiej dzielnicy willowej nazywanej Radiostacją.

W 1919 r. Łódź po raz pierwszy zaczęła pełnić rolę ważnego ośrodka administracji państwowej (za czasów carskich stolicą guberni był wielokrotnie mniejszy Piotrków). Poskutkowało to wzniesieniem ok. 20 gmachów użyteczności publicznej i stworzeniem miejsc pracy dla osób o wyższych kwalifikacjach.

Najważniejszą taką rządową inwestycją była budowa w latach 1927-1932 Sądu Okręgowego i Urzędu Prokuratorskiego na pl. Dąbrowskiego. Budynek stał się ważnym punktem w tworzonej na wschód od ul. Piotrkowskiej nowej dzielnicy zamieszkiwanej przez klasę średnią.

Chłodnię przy al. Piłsudskiego 92 przedwojenna prasa nazwała brzuchem Łodzi. Trwająca półtora roku budowa została ukończona w listopadzie 1938 r., a z jej ukończeniem wiązano nadzieję lepszego i tańszego zabezpieczenia miasta w żywność. Z powodu braku odpowiedniego miejsca do przechowywania jedzenia m.in. w poniedziałki Łódź była niemal pozbawiona świeżego mięsa, a owoce i warzywa były przechowywane w chłodniach w Gdyni, skąd sukcesywnie przewożono je koleją.

Tuż po otwarciu chłodnię odwiedził dziennikarz "Ilustrowanej Republiki", który tak opisał swoje wrażenie: "Stamtąd przechodzimy do piwnicy, gdzie panuje najniższa temperatura. Normalna temperatura wynosi tu 10 stopni poniżej zera. Piwnice mają dwa korytarze, obsługują dwie partie komór. Przeznaczone są one z jednej strony dla masła, jaj mrożonych, drobiu itp., z drugiej - dla mrożonych ryb. Gdy zwiedzaliśmy te komory, czuliśmy, że kostniejemy z zimna. Rury stalowe, na których leżały ryby, były białe od szronu lodowego. Na parterze - komory dla mięsa przywozowego i dla miejscowych rzeźników. Na pierwszym i drugim piętrze znajdują się komory chłodnicze dla jaj, masła, owoców, warzyw, specjalnie cebuli, grzybów itd. (...) Nowością są baseny dla żywych ryb".

Inwestycję przeprowadziło Towarzystwo Chłodnia i Składy Portowe w Gdyni wraz z samorządem łódzkim. Chłodnia była wyposażona w bocznicę kolejową, a jej wnętrze mogło pomieścić 250 wagonów żywności. W planach było utworzenie w sąsiedztwie ogromnej hali targowej, lecz wybuch wojny uniemożliwił tę realizację.

Samorząd nie dał rady wybudować miejskiego szpitala. Wyręczyła go okręgowa ubezpieczalnia, budując największy wówczas szpital w Polsce. Był to Zespół Klinik Okręgowego Związku Kas Chorych w Łodzi im. Prezydenta Ignacego Mościckiego (dziś Uniwersytecki Szpital Kliniczny im. Norberta Barlickiego). Budowa była ekspresowa: kamień węgielny został wmurowany 1 września 1928 r., a otwarcie nastąpiło 25 kwietnia 1930 r., chociaż południowe skrzydło ukończono dopiero pięć lat później.

Uroczystość otwarcia Szpitala Okręgowego Związku Kas Chorych im. Prezydenta RP Ignacego Mościckiego w Łodzi. Na pierwszym planie Ignacy Mościcki

Ostatecznie budynek pomieścił 835 łóżek na sześciu oddziałach. Budowa kosztowała 4,3 mln zł.

Wacław Wojewódzki, który przez dwa lata pełnił funkcję komisarza rządowego Łodzi, w 1933 r. nazwał stan tutejszych ulic i chodników "wielką tragedią". Rzeczywiście, przed pierwszą wojną światową połowa ulic była drogami gruntowymi. Kostką brukową wyłożono zaledwie 1 km łódzkich traktów, a reszta to były przede wszystkim kocie łby. Jedna z gazet policzyła, że wybrukowanie całej Łodzi kosztowałoby 100 mln zł. Takich pieniędzy jednak w budżecie nie było, więc magistrat wydawał co roku od kilkuset tysięcy do nawet 3 mln zł na remont starych dróg i brukowanie nowych.

Skutkiem tej inwestycji była poprawa stanu dróg. W 1939 r. drogi gruntowe stanowiły mniej niż 1/3 ulic, a asfalt lub kostka brukowa gwarantowała komfortowy przejazd na niecałych 20 km w mieście. Mimo to Łódź wciąż w sposób drastyczny odstawała od innych dużych polskich miast.

Kostka odkryta pod powierzchnią ul. Piotrkowskiej podczas remontu nawierzchni w 2013 r.

Dziś w Łodzi jest ok. 55 tys. latarni. W 1914 r. było ich zaledwie 2600. W mroku tonęły nawet bezpośrednie otoczenie dworców kolejowych czy ulice na Polesiu albo w Śródmieściu.

Aby zagwarantować mieszkańcom bezpieczeństwo, magistrat do 1939 r. wybudował ponad 4800 nowych latarni. Były zasilane elektrycznie, a nie gazem, dzięki czemu Łódź miała najwyższy odsetek elektrycznego oświetlenia ulic spośród dużych polskich miast. Mimo to ogółem oświetlonych było 69 proc. ulic, czyli wciąż mniej niż w Warszawie (75 proc.) czy Poznaniu (90 proc.).