Łódź jak Wenecja. Tylko skąd bije ten odór potworny, który zapiera dech?

W kwietniu 1924 r. "Express Ilustrowany Wieczorny" pisał bez ogródek: "Przyzwyczailiśmy się już do tych okropnych stosunków 'estetycznych' i 'higienicznych', ale każdego cudzoziemca, warszawianina lub choćby nawet łodzianina, który wytknął nosa poza rogatki krajowe - rzeczy te muszą razić niemiłosiernie i zatruwać mu każdą chwilę pobytu w naszym mieście. (...) Powstaje po prostu pytanie, czy w ogóle nie zachodzi jakieś przykre nieporozumienie i czy Łódź (...) jak Wenecja - nie jest zbudowana na wyspach śmiecia wśród wzburzonych wód kloaki. I w takie wiosenne deszczowe dni, kiedy Łódź nasza jest beznadziejnie brudna i smutna, z każdego kąta ulicy, z każdej kamienicy o zalanych suterenach, z głębi cuchnących podwórzy - jakiś chór konieczności woła bezustannie 'kanalizacji, kanalizacji!'".

W 1925 r. łodzianie wreszcie się doczekali. Chociaż budowa kanalizacji trwała aż do wybuchu drugiej wojny światowej, podłączono do sieci zaledwie część Śródmieścia. Większość mieszkańców 600-tysięcznej Łodzi musiała sobie radzić bez kanalizacji. Jak wyglądało takie życie?

Zasoby archiwalne ZWIK

Było kilka sposobów na pozbycie się nieczystości z dołów kloacznych.

Można było zamówić firmę, która przysłała wóz zaopatrzony w żelazną beczkę, gumowe rury i pompę ssąco-tłoczącą, a cała operacja nie trwała dłużej niż kilkanaście minut. Wóz znikał za rogiem i sprawa była załatwiona. Jednak na takie rozwiązanie stać było nielicznych.

Zasoby archiwalne ZWIK

Większość mieszkańców korzystała z usług chłopów z podłódzkich wiosek, którzy ludzkich odchodów używali do użyźniania pól. Przyjeżdżali do miasta drewnianymi beczkowozami zaprzęgniętymi w konie, a ekskrementy wybierali zwykłym czerpakiem na długim kiju. Nie zawsze wozy były szczelne. Zdarzało się, że ich zawartość wylewała się na jezdnię. W sierpniu 1886 r. na ul. Tuwima od ul. Piotrkowskiej do ul. Nawrot leżały olbrzymie ilości kału uniemożliwiającego poruszanie się.

Gdy taki wóz pojawił się np. na ul. Piotrkowskiej, ludzie w promieniu kilkunastu metrów zatykali nosy chusteczkami albo wręcz zmieniali trasę wędrówki. Dlatego po pierwszej wojnie światowej zwyczajem stało się, aby tego typu wizyty miały miejsce wyłącznie nocą.

Wozy ściągały do Łodzi codziennie od ok. godz. 23. Ok. godz. 2 w nocy zaczynały się powroty. Na kapiące po drodze wozy narzekali zwłaszcza mieszkańcy osiedla im. Montwiłła-Mireckiego na Polesiu. Mieszkania w wybudowanych na przełomie lat 20. i 30. blokach były drogie i kupili je głównie lekarze, artyści i politycy. Większość z nich była wściekła, że nawet w ciepłe noce muszą szczelnie zamykać okna.

Łódzki felietonista Jerzy Krzecki ironizował w 1932 r.: "Wesołe jest, że bardzo pożyteczna skądinąd i ładna kolonia mieszkaniowa na Polesiu Konstantynowskim wieczorem zamienia się w zbiornik cuchnących gazów, w niezmiernie obfitych ilościach roztaczanych przez ciągnący ulicą Srebrzyńską cały szereg beczkowozów asenizacyjnych, które po drodze z dziur rozlewają swą ohydną zawartość - wydzieliny całego 600-tysięcznego miasta".

Niektórzy łodzianie w ogóle nie zamawiali wywozu nieczystości. Najbardziej oszczędni właściciele kamienic po prostu wylewali zawartość kloak. W styczniu 1914 r. robił to nawet właściciel Hotelu Europejskiego mieszącego się przy ul. Próchnika 7. W październiku 1924 r. dozorca domu przy ul. Mielczarskiego 33 wylał nieczystości prosto na podwórze, aż mieszkańcy wezwali policję.

Aby nie narazić się na mandaty za tego typu praktyki i nie płacić za wywóz ekskrementów za miasto, niektórzy kamienicznicy nie cementowali dna dołów kloacznych, pozwalając, by nieczystości wsiąkały w ziemię, zatruwając przy okazji wody gruntowe. Często zdarzało się, że doły były usytuowane w pobliżu studni podwórkowych. Taki stan rzeczy odbijał się na zdrowiu mieszkańców. Wzrost zachorowań na dur brzuszny był odnotowywany co roku, gdy tylko robiło się cieplej.

Zasoby archiwalne ZWIK

Praca przy wywożeniu nieczystości nie była bezpieczna. W lutym 1925 r. 19-letni Marian Kamiński z Sikawy jechał nocą wozem z ekskrementami. Chcąc skrócić sobie drogę, wjechał na pole. W ciemności pojazd podskakiwał na grudach i kamieniach. W którymś momencie najechał na belkę, przechylił się raptownie i runął. Chłopak nie zdążył wyskoczyć, dostał się pod żelazną beczkę, która przygniotła go swym ciężarem. Zginął na miejscu.

Wypadki zdarzały się nawet pracownikom poważnych przedsiębiorstw asenizacyjnych. W sierpniu 1934 r. niejaki Walenty Środa z Bałut wpadł do dołu kloacznego podczas wydobywania nieczystości przy ul. Karolewskiej 51. Mimo późnej nocy ktoś usłyszał jego wołanie o pomoc. Na ratunek przybyli strażacy, którzy po godzinie wyciągnęli mężczyznę. Lekarz stwierdził zgon w wyniku zatrucia gazem siarkowodorowym.

Wychodki były również miejscem, gdzie łodzianie popełniali samobójstwa i zabójstwa. Dość powszechnym zjawiskiem było topienie noworodków przez matki. Robiły to zwykle ubogie kobiety, które nie były w stanie wychować dzieci. Zdarzało się tak nawet w centrum miasta - przy ul. Piotrkowskiej. W sierpniu 1927 r. służąca urodziła dziecko w ustępie i wrzuciła je natychmiast do dołu kloacznego. Ktoś jednak usłyszał płacz i wezwał strażaków. Dziecko nie przeżyło, a kobietę skazano na rok więzienia. Twierdziła, że noworodek wyślizgnął jej się z rąk.

W sierpniu 1934 r. w domu przy ul. Tuwima 13 podczas rutynowego opróżniania dołu kloacznego zostały wydobyte zwłoki trzymiesięcznej dziewczynki w stanie rozkładu. Nigdy nie udało się odnaleźć sprawcy.

Z kolei w czerwcu 1929 r. przy ul. Dolnej 1 na Bałutach 32-letnia Tauba Portek, cierpiąca na rozstrój nerwowy, wyszła z mieszkania, zamknęła się w ustępie i sama rzuciła się do dołu kloacznego. Kobietę odratowano.

Podobnie postąpił w maju 1927 r. 10-letni Zygmunt Pągowski zamieszkały przy ul. Kilińskiego 174. Jego matka była złodziejką, a gdy wtrącono ja do więzienia, chłopak przeszedł pod opiekę ciotki, która biła go i głodziła. Dzięki szybkiej reakcji sąsiadów chłopaka udało się wyłowić z ekskrementów.

Zasoby archiwalne ZWIK

Były też dzielnice, w których ludzi nie było stać na wywóz nieczystości poza miasto. Wtedy spontanicznie jakiś teren stawał się miejscem, gdzie wylewano odchody. Jedno z nich mieściło się na Bałutach, w sąsiedztwie ulic Franciszkańskiej i Zawiszy. W czerwcu 1933 r. "Ilustrowana Republika" obszernie opisała to pole, "które zasługuje na to, by przejść do historii Łodzi":

"Już na Wawelskiej odurza, bije w nas jakiś potężny fetor. Jak gdyby gniło i rozkładało się mięso ludzkie. Zapach mdły, trupi, który przyprawia o mdłości. Ale nic nie widać dokoła. Wiatr niesie ten zapach aż z trzeciej ulicy. (...) Duże pole, dookoła otoczone domkami. To nawet nie domki. Właściwie są to chałupki wiejskie, prymitywne, parterowe, wrośnięte w ziemię, o słomianych dachach. Niektóre murowane, większość drewnianych. (...) Domy zabudowane są bardzo gęsto. Ani skrawka wolnej przestrzeni. (...) Jezdnie i chodniki - to głębokie, lepkie błoto. I jak miła oaza rozłożyła się pośrodku zielona łąka. Wysoka trawa nęci. Tu zbiera się w wolnych  chwilach cała niemal okoliczna ludność. Tu bawią się przez cały dzień dzieci. Ale skąd bije ten odór potworny, który zapiera dech, budzi mdłości?

Przez środek pięknej łączki płynie 'rzeka'. Jedna z odnóg naszej sławetnej Łódki. Nie płynie nawet. Nie jezioro, lecz rzeka, ale stojąca. I nie woda, lecz gnój, kał, odchody ludzkie, gnijące odpadki jedzenia. Fetor przeraźliwy. Proszę mi wybaczyć, kochani czytelnicy, ale gdy przystanąłem na chwilę nad tą 'rzeką' porwały mnie torsje.

A dookoła, na łączce leżą i siedzą ludzie. Czyżby nie czuli tych wyziewów? Okna w domkach otwarte - wszak trzeba 'przewietrzyć' mieszkania. I w tym kale, w tym gnoju, w tym zatrutym miazmatami powietrzu bawią się dzieci. Grzebią w ziemi, bawią się w piłkę. Cały dzień nad tą otwartą kloaką? Przyzwyczaili się".

Zasoby archiwalne ZWIK

W 1939 r. z łódzkiej kanalizacji mogło korzystać ok. 120 tys. osób, czyli ok. 18 proc. mieszkańców.

Zasoby archiwalne ZWIK